ΑΝΔΡΕΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ
Λεωφόρος ηρώων. Η ιστορία του ΠΑΟ στα χρόνια του πολέμου και της Κατοχής (1940-1944)
Πρόλογος: Χρήστος Πασαλάρης
εκδ. Κάπα Εκδοτική, σελ. 256
Σε αντίθεση με όσα ισχύουν επί δεκαετίες στην Εσπερία, η αθλητική ιστοριογραφία στη χώρα μας, όπως και ευρύτερα η κοινωνιολογία του αθλητισμού, είναι, και παραμένει παρά τις όποιες προσπάθειες, «είδος εν ανεπαρκεία». Η ισχνή βιβλιογραφία απαρτίζεται κυρίως από επετειακά ιστορικά λευκώματα, τα οποία εκδίδονται κατά καιρούς για τους αθλητικούς συλλόγους (Παναθηναϊκός επανειλημμένα, ΑΕΚ προσφάτως για τα 90χρονά της, Ολυμπιακός, Εργοτέλης, Αρης Θεσσαλονίκης κ.ά.), που επικεντρώνονται κυρίως στον πρωταθλητισμό, στον οποίο αποδύθηκαν αθλητές και τμήματα, από ευάριθμες θεωρητικές προσεγγίσεις (η εγχώρια ακαδημαϊκή κοινότητα επιδεικνύει συστηματικά υπεροψία, στα όρια της αποστροφής, και επιμένει σε ιδεοληπτικές αγκυλώσεις για το ποδόσφαιρο και εν γένει το αθλητικό δρώμενο) και, τέλος, από τίτλους, που υπογράφονται κυρίως από αθλητικούς δημοσιογράφους, συγγραφείς ή «διανοούμενους», που συχνά διαφημίζουν «ανερυθρίαστα» τα οπαδικά τους αισθήματα.
Ο Ανδρέας Οικονόμου, σε συνεργασία με τον Γ. Κοκοή, παραθέτει ένα σημαντικό έργο που «συνομιλεί» με το βιβλίο του Αλέξανδρου Κιτροέφ («Ελλάς, Ευρώπη, Παναθηναϊκός», 2010) και το ντοκιμαντέρ του Ηλία Γιαννακάκη («Λεωφόρος Αλεξάνδρας. Ενα γήπεδο θυμάται», 2011). Η έρευνά του συμβάλλει σημαντικά στην ιστορία του αθηναϊκού συλλόγου και στη σχετική ιστοριογραφία, καθώς καταγράφει τεκμηριωμένα την αυτοθυσία και τη στράτευση πληθώρας αθλητών και παραγόντων στον αγώνα της χώρας για ελευθερία, επιβίωση και αξιοπρέπεια, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τη Λεωφόρο σε φυτώριο αθλητών στην ειρήνη και μαχητών στον πόλεμο.
Συγκλονιστικές μαρτυρίες
Στη φωτογραφία, που βρίσκεται στο Imperial War Museum του Λονδίνου, απεικονίζεται μια πυκνοδομημένη ήδη εκείνα τα χρόνια περιοχή της Αθήνας, όπου ξεχωρίζει ένα ποδοσφαιρικό γήπεδο: η Λεωφόρος, απέναντι από τα Προσφυγικά και τις Φυλακές Αβέρωφ, ενώ σύννεφα καπνού σκεπάζουν ένα τμήμα της κεντρικής αρτηρίας, και της φωτογραφίας. Η Αθήνα των Δεκεμβριανών, οι Αμπελόκηποι κι η Λεωφόρος των ηρώων, του Αλβανικού Μετώπου και της Αντίστασης. Ενα ορμητήριο αγωνιστών, στη διάρκεια του πολέμου και της Κατοχής, ένα «καταφύγιο» για τους αμάχους, κι ένα γήπεδο που έσφυζε από τον απελευθερωτικό παλμό του ΕΑΜ, λίγο μετά τη «Συμφωνία της Βάρκιζας», λίγο πριν αρχίσει ο αδελφοκτόνος πόλεμος.
Στις σελίδες του βιβλίου τεκμηριώνεται σημαντικό μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας ενός αθλητικού συλλόγου του οποίου τα μέλη θα συστρατευτούν στον αγώνα του ελληνικού λαού για την υπεράσπιση της χώρας. Κι αν σήμερα αυτές οι ιστορίες ηχούν νοσταλγικά είτε παράταιρα, κι απόμακρες πάντως, όπως ο θάνατος στο Αλβανικό Μέτωπο του Μίμη «Μπρακ» Πιερράκου, του πρώτου νεκρού Ελληνα αθλητή στον βωμό της εθνικολαϊκής άμυνας, οι ιστορίες του Πολωνού πράκτορα και σαμποτέρ Γιέρζυ (Γιώργου) Ιβάνωφ (απ’ όπου έχει πάρει και το όνομά του το κλειστό γήπεδο του Ηρακλή Θεσσαλονίκης «Ιβανώφειο») και των συνεργατών του Μιχάλη Παπάζογλου, γενικού γραμματέα του συλλόγου, και του «γιατρού της Αντίστασης» Κώστα Γιαννάτου, μέλους της ΠΕΑΝ, που θαρρείς είναι βγαλμένες από κατασκοπικές ταινίες εποχής ή τα διηγήματα του Γ. Β. Ιωαννίδη, του «σαλταδόρου» Λάκη Σοφιανού, του «ΕΑΜ Παναθηναϊκού», μέλος του οποίου υπήρξε ο (Βυρωνιώτης) επικοντιστής του συλλόγου Γιώργος Θάνος, η έπαρση της ελληνικής σημαίας στη Λεωφόρο από τον διευθυντή του γηπέδου Αντώνη Βρεττό, στις 8 Οκτωβρίου 1944, τέσσερις ημέρες πριν αποχωρήσουν οι Γερμανοί από την Αθήνα, καθώς το BBC ενημέρωνε πως «ξεκίνησε η απόβαση των συμμαχικών στρατευμάτων στην Ελλάδα», ο Αγγελος Μεσσάρης, μέλος του Ιερού Λόχου, όπως θυμάται χαρακτηριστικά ο «ερυθρόλευκος μύθος» Αχιλλέας Γραμματικόπουλος, ο «Μακρονησιώτης» Αντώνης Παπαντωνίου κ.ά., όλες οι αφηγήσεις καταδεικνύουν τους άρρηκτους δεσμούς του ιστορικού συλλόγου με τη μοίρα της πρωτεύουσας και τους αγώνες μιας χώρας που πλήρωσε ακριβά το τίμημα της ελευθερίας.
Οι παράγοντές του (Γ. Καλαφάτης, Λ. Πανουργιάς, Σπ. Μερκούρης κ.ά.), όπως και όλα τα μέλη του, ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων και παρά τις αντιξοότητες και τις δυσκολίες, διατήρησαν στο ακέραιο τις αξίες, το ήθος και, κυρίως, τις αναγκαίες οργανωτικές δομές του, ώστε να μη διαλυθεί ο ιστορικός σύλλογος, ενώ πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση στην ιταλογερμανική λαίλαπα με υψηλό τίμημα αίματος, δεν υπέκυψαν σε προπαγανδιστικές «Σειρήνες» (μεταξύ άλλων, καταρρίπτεται και ο βδελυρός μύθος, περί της «ομάδας που έπαιξε με τους κατακτητές»), συμβάλλοντας τα μέγιστα στην εθνική προσπάθεια.
Σημαντική συμβολή
Παρά τον κάπως «ακατάστατο» τρόπο με τον οποίο είναι γραμμένο και, κυρίως, διαρθρωμένο το βιβλίο (απουσιάζει μια συστηματικότητα του αφηγηματικού και ιστορικού υλικού, καθώς και μια εκδοτική επιμέλεια που θα διευκόλυνε την ανάγνωση, διαθέτει πλούσιο, επί το πλείστον αδημοσίευτο, αρχειακό και φωτογραφικό υλικό, παραπέμπει σε σημαντικές πηγές και μαρτυρίες, ενώ ο συγγραφέας ορθώς διατηρεί τις αναγκαίες αποστάσεις από πολιτικές-ιδεολογικές έριδες), η αδιαμφισβήτητη αξία του δεν έγκειται μόνο στην ανάδειξη του σημαντικού ρόλου που έπαιξε ο αθηναϊκός σύλλογος στα «δίσεκτα χρόνια». Πρωτίστως όμως, το εν λόγω εγχείρημα προτρέπει τους νεότερους ιστορικούς και αθλητικογράφους να προχωρήσουν σε αντίστοιχες έρευνες για τα αθλητικά σωματεία της Αθήνας, του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης, ώστε να φωτιστεί από τη σκοπιά της έγκυρης αθλητικής ιστοριογραφίας η πολυτάραχη περίοδος 1939-1949, όπως συμβαίνει με το ανά χείρας βιβλίο, που εμπλουτίζει και διευρύνει την ιστορική έρευνα ενώ απευθύνεται πρωτίστως σε κάθε σκεπτόμενο φίλαθλο, ανεξαρτήτως συλλογικών προτιμήσεων.