Η αυτοβιογραφία ενός ανθρωπιστή

Η αυτοβιογραφία ενός ανθρωπιστή

3' 4" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

ΑΣΗΜΑΚΗΣ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ

Τότε που ζούσαμε

εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 524

Ξέρω καλά πως γράφοντας για το βιβλίο του Ασημάκη Πανσέληνου κινδυνεύω να μην πω τίποτα καινούργιο. Από την πρώτη του κιόλας έκδοση, αμέσως μετά τη δικτατορία, επισημάνθηκε η οξυδέρκεια της ματιάς του συγγραφέα, η ευαισθησία της αναθύμησης, το ανακουφιστικό χιούμορ, οι αιφνιδιαστικές εκλάμψεις μιας βαθιάς στοχαστικότητας, που καθώς συνήθως εμφανίζονται ως κατακλείδα μιας αναβιωμένης ανάμνησης, αποκτούν σχεδόν αποφθεγματικό βάρος, η λαγαρότητα του λόγου, το μουσικό του, πρώιμα μοντερνιστικό ιδίωμα που, φορές φορές, όπως παρατήρησε ο Δημήτρης Μαρωνίτης, ηχεί αδιόρατα σολωμικό. Οπότε, γράφοντας τώρα για ένα βιβλίο που διάβασα σχεδόν έφηβη και ξαναδιάβασα σαράντα χρόνια αργότερα θέλοντας να διαπιστώσω αν η αλλοτινή συγκίνηση διαρκούσε, θα αποφύγω γραμματολογικές ταξινομήσεις και φιλολογικές αποτιμήσεις και θα σταθώ στην ψίχα αυτού του κειμένου, που παραμένει φρέσκια και απολαυστική μισόν σχεδόν αιώνα αφότου γράφτηκε.

Το πρώτο που κρατάει κανείς από το ενθύμημα του Ασημάκη Πανσέληνου είναι η αδιάκοπη αναθεώρηση, του εαυτού, των ιδεών, του κόσμου. Ο ίδιος δεν θα πάψει ποτέ να αναμετριέται με τον εαυτό του, να αναστοχάζεται τις πράξεις και τα κίνητρά του, να ανατέμνει τα βιώματά του με αυτοκριτική γενναιότητα. Μετριοπαθής και διαλλακτικός, λάτρης της συζήτησης («το κουβεντολόι στάθηκε από τις πιο γοητευτικές και αψηλές στιγμές της ζωής μου», γράφει, ενώ «ο μονόλογος μοιάζει με βιασμό ή επιεικέστερα με βιαιοπραγία σωματική»), ψυχικά γενναιόδωρος, ακόμη και προς τον δικτάτορα Μεταξά (άνθρωπο «κακό, δυστυχισμένο, δειλό», μα «με συνείδηση της μικρότητάς του» και γι’ αυτό τραγικό) καλόβουλα σκωπτικός και ήπια κριτικός, ο Πανσέληνος ανήκει στην παράδοση του αριστερού ουμανισμού. Ο άλλος δεν του είναι ποτέ ξένος, ο αντίπαλος δεν είναι ποτέ ολότελα εχθρικός: «Κι εμένα η καρδιά μου είχε πάντα το ελάττωμα να βρίσκει δίκιο και στους ανθρώπους ακόμα που μου κάναν κακό», γράφει. Ομως αυτό δεν είναι ελάττωμα, είναι μεγαλοσύνη.

Φίλος και ομότεχνος των πιο σπουδαίων της γενιάς του, ο Πανσέληνος θα τους αποτιμήσει με τρυφερότητα και δικαιοσύνη. Οπως και ο Βάρναλης, ο μεγάλος του φίλος, που τον απεικονίζει στις σελίδες του με αγάπη και σεβασμό, ο Πανσέληνος «ποτέ δεν λέει κακό για τον άλλο παρά μόνο για τις ιδέες του». Τα ολοζώντανα πορτρέτα του τα επιβεβαιώνει ο χρόνος: ναι, αυτοί ήταν ο Μυριβήλης, ο Βενέζης, ο Βάρναλης, ο Κόντογλου, ο Σικελιανός, η Ελλη Παπαδημητρίου, ο Κάρολος Κουν, ο Ψυχάρης, ο Σβώλος, ο Γληνός. Ακόμα και τις στιγμές που η αδιαλλαξία (χαρακτηριστικό ολότελα ξένο στον ίδιο) των συντρόφων του τον κάνει να απελπίζεται, κάποιο ελαφρυντικό τους βρίσκει, κάποια δικαιολογία. Ενα μονάχα δεν αντέχει αυτός ο διανοούμενος που αναγνωρίζει στον μαρξισμό και τον φροϋδισμό τις πιο πειστικές ερμηνείες του κοινωνικού φαινομένου και της ανθρώπινης ψυχής· ένα αποθαρρύνει τον στρατευμένο συγγραφέα που διαπιστώνει ότι εάν υπάρχει κάτι οριστικά σοσιαλιστικό μέσα του «είναι ότι ποτέ δεν κλονίστηκαν οι ιδέες μου, από το γεγονός ότι τις εφάρμοσαν άλλοι με τρόπο απαράδεχτο»: κι αυτό είναι ο δογματισμός, η στενομυαλιά και κυρίως η δίψα για εξουσία που «σκοτώνει τον άνθρωπο για να τον κυβερνήσει». Πνεύμα αδάμαστο και ανεξάρτητο, θα αποδοκιμάσει την πολιτική κηδεμονία στην τέχνη, θα διαγνώσει την πνευματική πενία των κομματικών θεσφάτων και τη σχετικότητα της «αλήθειας», θα μείνει μακριά από την κουφότητα της μεγαλοστομίας και θα πορευτεί με μόνο μέτρο τον βαθύ ανθρωπισμό του.

Πολιτική ή πνευματική αυτοβιογραφία, που ξεκινάει από τη Μυτιλήνη των παιδικών του χρόνων, περνάει στη Μικρασιατική καταστροφή, στις διαψεύσεις του βενιζελισμού, στις αναταράξεις του διχασμού, στη μεταξική δικτατορία και ολοκληρώνεται στα χρόνια της Κατοχής όταν αρχίζει ν’ αχνοφαίνεται η απειλή του εμφυλίου, το βιβλίο του Πανσέληνου είναι, κυρίως, μια ποιητική κατάδυση στο παρελθόν. Από την ύλη του είμαστε φτιαγμένοι, λέει ο συγγραφέας. Μια ύλη εύθραυστη, θερμή, πρωτεϊκή, που υφαίνεται από τα πιο ετερόκλητα νήματα και μας φανερώνει όπως ακριβώς είμαστε: αντιφατικοί, αντίγνωμοι, αψίκοροι και καρτερικοί, δειλοί και γενναίοι, μικροί και μεγαλειώδεις. Ανθρωποι.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή