ΜΑΝΕΣ ΣΠΕΡΜΠΕΡ
Πιο βαθιά κι από την άβυσσο
μετ.: Εμη Βαϊκούση
εκδ. Καστανιώτη, σελ. 328
Ο Αυστροεβραίος συγγραφέας Μάνες Σπέρμπερ ανήκει στη χορεία των μεγάλων διανοητών της δεκαετίας του ’30, που μετά το σφαγείο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, απογοητευμένοι από την άνοδο του φασισμού και την υποχωρητικότητα των φιλελευθέρων στις περισσότερες δυτικές δημοκρατίες, στράφηκαν στο αντίπαλο δέος, τη Σοβιετική Ενωση και στρατεύθηκαν ψυχή τε και σώματι στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Ωστόσο, μια μαχητική μειοψηφία από αυτούς γρήγορα μετάνιωσε για τις επιλογές της. Η δίωξη της εσωκομματικής αντιπολίτευσης στο ΚΚΣΕ, η επαναλειτουργία των στρατοπέδων εργασίας, οι αθρόες και αναίτιες εκτελέσεις, τους βοήθησαν να συνειδητοποιήσουν την εγκληματική φύση του σταλινικού καθεστώτος και να στραφούν εναντίον του με τον ίδιο ζήλο που παλαιότερα το υπηρέτησαν. Το όνομα του Μάνες Σπέρμπερ μαζί με αυτά των Αρθουρ Κέστλερ, Βίκτορ Σερζ, Αντρέ Μαλρό, Τζορτζ Οργουελ, συγκαταλέγονται σε αυτή τη μειοψηφία.
Γνωστός αντλεριανός ψυχαναλυτής στη Βιέννη και αργότερα στο Βερολίνο του μεσοπολέμου, ο Σπέρμπερ θα προσπαθήσει να συνδυάσει την ατομική ψυχολογία με τον μαρξισμό.
Με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία θα περάσει στην παρανομία και τον επόμενο χρόνο θα εγκατασταθεί στο Παρίσι, συμμετέχοντας στη δημιουργία του «Λαϊκού Μετώπου». Η δραματική τροπή του Ισπανικού Εμφυλίου, οι δίκες των «αντιφρονούντων» συντρόφων του στη Μόσχα και τέλος, το σύμφωνο μη επίθεσης που υπέγραψε το 1939 η ναζιστική Γερμανία με τη Σοβιετική Ενωση, θα τον οδηγήσουν εκτός του κομμουνιστικού κόμματος. Μετά δε το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου θα αγωνιστεί με τον Αρθουρ Κέστλερ και τον Αντρέ Μαλρό για την ελευθερία της έκφρασης στην Ανατολική Ευρώπη.
Η κομματική του αποστράτευση θα έχει όμως κι ένα καλό αποτέλεσμα: Επιτέλους θα στραφεί ελεύθερος και απερίσπαστος στην ψυχολογία και τη λογοτεχνία που λάτρευε. Από το 1947 έως και το 1955 θα γράψει την περίφημη τριλογία του «Δάκρυ στον Ωκεανό», τρία μυθιστορήματα με έντονο το αυτοβιογραφικό στοιχείο. Το πρώτο βιβλίο της τριλογίας με τον τίτλο «Η καμένη βάτος» κυκλοφόρησε στα ελληνικά την περασμένη χρονιά. Το δεύτερο μέρος της είναι το παρόν βιβλίο «Πιο βαθιά κι από την άβυσσο», στο οποίο πρωταγωνιστεί ο Ντόινο Φάμπερ, Εβραίος της Βιέννης, ηγετικό στέλεχος του ΚΚ Γερμανίας και της Κομιντέρν. Από τις πρώτες αράδες συνειδητοποιούμε πως ο Φάμπερ είναι το alter ego του Σπέρμπερ, αφού η ζωή και η δράση του έχουν εξόφθαλμες ομοιότητες.
Στο πρώτο μέρος, υπό τον τίτλο «Η αδύνατη επιστροφή στην πατρίδα» παρακολουθούμε την παράνομη άφιξη του Φάμπερ στην Αυστρία, το 1938, λίγο πριν από την προσάρτηση της χώρας του στο Γ΄ Ράιχ. Μέσα στο ζοφερό πολιτικό κλίμα των ημερών εκείνων, και έχοντας πια απομακρυνθεί από τους αριστερούς συνοδοιπόρους του ο Φάμπερ συνομιλεί μονάχα με τον ηλικιωμένο καθηγητή Εριχ φον Στέτεν, μια αυθεντία των γραμμάτων με καταγωγή αριστοκρατική, ο οποίος παρακολουθεί άναυδος τους επιθανάτιους σπασμούς της Αυστριακής δημοκρατίας. Ο καθηγητής Στέτεν την τελευταία στιγμή δέχεται την πρόταση να συμμετάσχει σε μια κυβέρνηση εθνικής σωτηρίας, είναι όμως πια πολύ αργά.
Ο Φάμπερ τον προειδοποιεί περιγράφοντας το αδιέξοδο των Ευρωπαίων δημοκρατών: «Η μικροαστική τάξη είναι με τους ναζί, οι αγρότες είναι αδιάφοροι, η Αστυνομία και ο Στρατός ακολουθούν το παράδειγμα του Θεού, συντάσσονται πάντα με αυτούς που έχουν τα κανόνια. Κι αυτά τα έχει ο Χίτλερ. Επιπλέον γνωρίζει πως από την Ευρώπη δεν έχει να φοβάται τίποτα. Κάθε μέρα βεβαιώνεται γι’ αυτό από την Ισπανία».
Η επέλαση των ναζί θέτει σε κίνδυνο τη ζωή και των δύο, μόνη λύση η φυγή στο ελεύθερο ακόμη Παρίσι. Στη γαλλική πρωτεύουσα διαδραματίζεται το δεύτερο και μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Η εξορία».
Πολιτικοί εξόριστοι στο Παρίσι, ο πρώην κομμουνιστής Φάμπερ και ο πρώην Αυστριακός πολιτικός Στέτεν, έρχονται αντιμέτωποι με το ίδιο νοσηρό κλίμα που βίωσαν στην πατρίδα τους. Ο Σπέρμπερ με δεξιοτεχνία αποτυπώνει την αδιαφορία των Γάλλων αστών μπροστά στον ναζιστικό κίνδυνο, και από την άλλη τις σπασμωδικές αντιδράσεις των αριστερών όταν πληροφορούνται έκπληκτοι την υπογραφή του συμφώνου Ρίμπεντροπ – Στάλιν.
«Η ρωσογερμανική συμμαχία σώζει την παγκόσμια ειρήνη», γράφει ο κομμουνιστικός Τύπος και ουδείς αριστερός διαμαρτύρεται, εκτός των λιγοστών Τροτσκιστών. Οπως θα έλεγε και ο ήρωας του βιβλίου, «όλοι είναι έτοιμοι να κουκουλώσουν την αλήθεια για το χατίρι της Μεγάλης Υπόθεσης». Αλλά «Η μεγάλη υπόθεση» για τους πολέμιους του σταλινισμού είναι ήδη χαμένη. Απομονωμένοι από τους πολιτικούς τους φίλους, ο αστός Στέτεν και ο διαγραμμένος κομισάριος Φάμπερ, αναδεικνύονται από τον συγγραφέα ως ένα τραγικό δίδυμο που τα κύματα της Ιστορίας ξεβράζουν στο νησί της Ουτοπίας.
Το τρίτο και τελευταίο μέρος του βιβλίου διαδραματίζεται από το φθινόπωρο του 1939 ώς και την κατάληψη της Γαλλίας από τα γερμανικά στρατεύματα. Ο Φάμπερ κατατάσσεται εθελοντής στον γαλλικό στρατό με τη διάθεση να πολεμήσει τους ναζί. Οπως όμως διαπιστώνει, δεν έχουν την ίδια διάθεση και οι Γάλλοι, τουλάχιστον οι αξιωματικοί. Μόνη λύση και πάλι η φυγή, μόνος του πια: «Στα χρόνια που έρχονται αυτό που θα μετράει θα είναι η επιβίωση, η ζωή γυμνή, αυτή θα είναι σκοπός και όπλο μαζί». Η συνέχεια της περιπέτειάς του στο τρίτο και τελευταίο βιβλίο της τριλογίας, που θα εκδοθεί το 2015.