Από το μακρινό καλοκαίρι του 2000 ήταν υποψήφιος για το Νομπέλ Λογοτεχνίας ο κορυφαίος Σουηδός ποιητής Τούμας Τρανστρέμερ (1931-) και τελικά του δόθηκε τον Οκτώβριο του 2011. Εκτοτε, πολλαπλασιάστηκαν οι μεταφράσεις του έργου του στα ελληνικά και το αναγνωστικό κοινό είχε την ευκαιρία να γνωρίσει έναν πυκνό στοχαστικό λόγο, με το ιδιαίτερο χρώμα της σκανδιναβικής παράδοσης, που μάλλον αγνοούσε ακόμη και την ύπαρξή του. Από αυτή την άποψη, το κύρος του βραβείου Νομπέλ έδωσε την αναγκαία ώθηση. Βέβαια, οι αγγλικές μεταφράσεις των συλλογών του που είχαμε διαβάσει την δεκαετία του ’90 μας είχαν ήδη πείσει ότι πρόκειται για έναν μεγάλο ποιητή. Τώρα δημοσιεύονται στη γλώσσα μας και τμήματα του πεζογραφικού του έργου, που φανερώνουν ολόκληρο το εύρος της γραφής του. Πρόκειται για σελίδες αυτοβιογραφίας, επικεντρωμένες ως επί το πλείστον στην παιδική του ηλικία. Οκτώ ανεξάρτητα κεφάλαια –σε απόδοση από τα σουηδικά του Βασίλη Παπαγεωργίου– με τους χαρακτηριστικούς τίτλους «Μνήμες», «Μουσεία»,«Δημοτικό», «Ο πόλεμος», «Γυμνάσιο», «Βιβλιοθήκη», «Εξορκισμός», «Κλασικό Λύκειο».
Με μια παρομοίωση
Το βιβλίο ξεκινά με μια παρομοίωση. Ο δημιουργός παρομοιάζει τη ζωή του με το σχήμα και τη λάμψη ενός κομήτη. Τα παιδικά του χρόνια είναι, μας λέει, η φωτεινή του άκρη, ο πυρήνας του κομήτη: «…το πιο συμπαγές μέρος του είναι τα πρώτα πρώτα παιδικά χρόνια, τότε που διαμορφώνονται τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά της ζωής μας. Προσπαθώ να θυμηθώ, προσπαθώ να εισχωρήσω στον καιρό εκείνο. Είναι όμως δύσκολο να κινηθεί κανείς σε κείνες τις συμπαγείς περιοχές, είναι επικίνδυνο, αισθάνομαι σαν να πλησιάζω τον θάνατο».
Με την επισήμανση αυτή, ίδιας καταγωγής με τον γνωστό στίχο του Τόμας Ελιοτ «στην αρχή μου είναι το τέλος μου» –από τα «Τέσσερα Κουαρτέτα»– ο Σουηδός ποιητής μάς υπενθυμίζει πόσο δύσκολη κι επώδυνη γίνεται κάποτε η επιστροφή στο παρελθόν, στον τετελεσμένο χρόνο του, που άλλοτε στάθηκε πηγή έμπνευσης και τώρα δεν κρύβει πια άλλες εκπλήξεις παρά μονάχα την υπόσχεση της εξόδου από τη ζωή.
Ο Τρανστρέμερ θυμάται εντονότερα και περιγράφει τις σκηνές και τα πρόσωπα που τον σημάδεψαν τόσο, ώστε να καθορίσουν και τη μετέπειτα πορεία του στα γράμματα, όπως τον πλοηγό παππού του, τον δημοσιογράφο πατέρα του, το διαζύγιο των γονιών του, την πρώτη του δασκάλα, την πρώτη του τιμωρία, τον καθηγητή των Λατινικών και φυσικά τη μητέρα του, δασκάλα επίσης. Η παραστατικότητα του αφηγητή πολλές φορές μας φέρνει στο μυαλό πλάνα από ταινίες του συμπατριώτη του σκηνοθέτη Ινγκμαρ Μπέργκμαν, ιδιαίτερα από το «Φάνι και Αλέξανδρος». Ομως απ’ όλες τις αναμνήσεις του που ανασύρει μέσα από τη σκόνη του παρελθόντος, εκείνη που επικρατεί, έστω και στο φόντο, είναι η θύμηση του πολέμου (1939-1945), καθώς το ξέσπασμά του τον βρίσκει στην τρυφερή ηλικία των εννέα ετών και ουσιαστικά ο ποιητής περνά ολόκληρη την εφηβεία του μέσα σε μια δηλητηριασμένη πολιτικά ατμόσφαιρα, την οποία εντείνουν οι πιέσεις και τα διλήμματα των εμπολέμων. Γιατί, αν και η Σουηδία τυπικά παρέμεινε ουδέτερη χώρα, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε χωρίσει τους Σουηδούς σε δύο στρατόπεδα: τους φιλοναζιστές, που ήλπιζαν στη νίκη των Γερμανών, και στους αντιφασίστες, τους φίλους των συμμαχικών στρατευμάτων, στους οποίους συμπεριλαμβανόταν και η οικογένειά του Τούμας. Στη σελίδα 44 διαβάζουμε σχετικά, όχι xωρίς κάποια απέχθεια για τους δασκάλους του: «Αρκετοί καθηγητές μας ήταν πεπεισμένοι ναζιστές. Ενας απ’ αυτούς και ενώ ήδη ήταν το έτος 1944, διακήρυξε –μέσα στο γραφείο των καθηγητών– “αν πέσει ο Χίτλερ, θα πέσω κι εγώ”. Δεν έπεσε όμως. Τον είχα στα Γερμανικά στο Λύκειο».
Οι αυτοβιογραφικές σελίδες κλείνουν με την απόφαση του δεκαεπτάχρονου μαθητή να αφοσιωθεί στην ποίηση και να παραμελήσει τις σχολικές υποχρεώσεις του. Ο καθηγητής των Λατινικών θα στείλει ένα γραπτό μήνυμα προς τους γονείς του, με την επισήμανση ότι είναι κατ’ εξακολούθησιν «αμελής». Η επισήμανση αυτή μάλλον ίσχυε για την επαγγελματική ζωή του και αποδείχθηκε προφητική, όπως παραδέχθηκε και ο ίδιος, εξήντα χρόνια αργότερα.
Τούμας Τρανστρέμερ
«Οι μνήμες με βλέπουν»
Αυτοβιογραφικά κείμενα
Μτφ. Βασίλης Παπαγεωργίου
Εκδόσεις «Σαιξπηρικόν»
Σελ. 60, ευρώ 10.