Για τη Θεσσαλονίκη, την «πρώτη μετά την πρώτη» πρωτεύουσα της χώρας, όπου, κυρίως και διαχρονικά, χτυπάει εναγωνίως η καρδιά του έθνους κι όπου η πολυσπερμία των εθνοτήτων άφησε τραυματικά τα σημάδια της, έχουν γραφεί, κατά το παρελθόν, αξιόλογες επιμέρους ιστορικές συνθέσεις, δημοσιευμένες σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά κι άλλες πάλι που ήλθαν στο φως της δημοσιότητας ως αυτοτελείς εκδόσεις. Ωστόσο η Θεσσαλονίκη έμενε, πάντοτε, στερούμενη της μιας, μετά πληρότητος, πολιτικής και πνευματικής ιστορίας της.
Ο πανεπιστημιακός καθηγητής και ερευνητής Αθανάσιος Καραθανάσης στην «Ιστορία της Θεσσαλονίκης» (έκδ. Αφών Κυριακίδη, σελ. 381) αντιμετωπίζει με πληρότητα ένα, οπωσδήποτε, χρονίζον κενό, τη σύνθεση της ακολουθίας των πολιτικών γεγονότων και των δρωμένων του πολιτισμού αυτού του κέντρου του Ελληνισμού του βόρειου ελλαδικού χώρου. Αθλος, όντως, υψηλών προδιαγραφών η σχετικά πρόσφατη συνθετική εργασία του Αθ. Καραθανάση, που αφορά την καθ’ όλου Ιστορία είκοσι τριών αιώνων (325 π.Χ. – 21ος αι.) της Θεσσαλονίκης.
Ο συγγραφέας του εν λόγω έργου διατρέχει με τη δέουσα ισορροπία και πληρότητα όλες τις περιόδους της πολυτάραχης αυτής πόλης.
Από την αρχαιότητα και την προϊστορική Θεσσαλονίκη, στους ιστορικούς χρόνους, στην ελληνιστική περίοδο και στη ρωμαιοκρατία, η ξενάγηση καθίσταται ενδιαφέρουσα με την εναργή περιγραφή των δρόμων της πόλης, των πυλών και των λιμανιών της, των τειχών και της Αγοράς, των παλαιοχριστιανικών μνημείων.
Μετά τη σύντομη σχετικά διαδρομή στους βυζαντινούς χρόνους και κυρίως στη βενετοκρατία (1423-1430), ο Καραθανάσης, με ιδιαίτερη ευστοχία κατά τη διαχείριση του χώρου, οδηγεί τον αναγνώστη στη μακραίωνη και οδυνηρή τουρκοκρατία, στις ατραπούς της πληθυσμιακής πολυσπερμίας της Θεσσαλονίκης, όταν η μοίρα της Ιστορίας ορίζει τη συγκατοίκηση Ελλήνων, Τούρκων και Εβραίων, οργανωμένων όλων σε ξέχωρες συνοικίες, με τους ναούς και τα τζαμιά και τις αγορές τους. Θα υπογραμμισθεί από τον συγγραφέα αυτή η ιστορική συμπόρευση ώς την απελευθέρωση της πόλης το 1912, αλλά και η μοίρα της Θεσσαλονίκης να καταστεί θέατρο συγκρούσεων κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Πρώτο Παγκόσμιο.
Ο Καραθανάσης θα μπει, στη συνέχεια, με την απαιτούμενη ιστορική δεξιοτεχνία και στον Μεσοπόλεμο και στον Δεύτερο Παγκόσμιο και στον Εμφύλιο για να σταματήσει ενδιαμέσως, με τη δέουσα ιστορική εκτίμηση των πραγμάτων, στο φλέγον ζήτημα της προσφυγιάς, στις οδυνηρές δηλαδή συνέπειες των Βαλκανικών και του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν, με την παρουσία στη σκηνή του Ελευθερίου Βενιζέλου, «η Ελλάδα [όπως ο ίδιος υπογραμμίζει] μπορούσε πλέον να ελπίζει στην πραγμάτωση των ονείρων της Μεγάλης Ιδέας».
Η μακραίωνη αυτή ξενάγηση στην πολύπονη συμπρωτεύουσα καθίσταται πλέον εναργής από τον Καραθανάση, καθώς συνοδεύεται με τις εκάστοτε και καθ’ όλη τη διαδρομή πολιτισμικές οάσεις: γράμματα, τέχνες, παιδεία, η επιστήμη και η Εκκλησία, οι θεσμοί. Καταγραφή των λαμπρότερων μνημείων της πόλης, με κορωνίδα τον εκπάγλου κάλλους ναό της Αγίας Σοφίας. Λόγιοι υψηλής στάθμης υπηρετούν την ευρύτερη παιδεία στην ακριτική πρωτεύουσα. Ο συγγραφέας μάς ξεναγεί σταδιακά από τους ήσσονες στους μείζονες ναούς της παιδείας: από τον πρώιμο (1716), μοναδικό, τότε, δάσκαλο, Ιωάννη Ιωάννου, τον γνωστό Γιαννακό, που δίδασκε τα Ελληνόπουλα της Θεσσαλονίκης, στην επάξια διαδοχή –στα μέσα του 18ου αιώνα–, στον Κοσμά Μπαλάνο και στον πολύν Αθανάσιο Πάριο, τον πρωτοπόρο της οργανωμένης σχολικής παιδείας, που «σημάδευσε την πνευματική ζωή της πόλης».
Πνευματική δράση
Και αργότερα, σε περιόδους παρακμής, αλλά και ελπίδας, και ώς το 1912, θα καταγραφεί η αξιόλογη πνευματική δράση: σχολεία, πνευματικοί σύλλογοι με παιδευτικούς και εθνικούς στόχους, τυπογραφεία, οργανωμένα βιβλιοπωλεία. Μόνο στο χρονικό πλαίσιο του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα –αποκαλύπτει ο Καραθανάσης– επισημαίνονται δεκαοκτώ ελληνικά τυπογραφεία. Και ακόμη, πέντε αξιόλογοι εκδοτικοί οίκοι· και σωματεία μουσικά και υψηλής στάθμης παραστάσεις γαλλικών και ιταλικών μελοδραματικών θιάσων· και ο Τύπος της Θεσσαλονίκης στην πρωτοπορία των υψηλών στόχων του έθνους: ο «Ερμής», ο «Φάρος της Μακεδονίας», ο «Αστήρ», το «Σύνταγμα» με συντάκτη του τον γνωστό ιστορικό της νεοελληνικής λογοτεχνίας Ηλία Βουτιερίδη και αργότερα η «Μακεδονία».
Διά της γραφής λοιπόν του Αθ. Καραθανάση προσφέρεται η ιστορία της Θεσσαλονίκης στο ευρύτερο κοινό και βεβαίως καθίσταται συγχρόνως εφαλτήριο για ειδικότερες προσεγγίσεις της Ιστορίας του νευραλγικότερου αυτού τμήματος του ελλαδικού χώρου και ακόμη ένας προμαχώνας ασφάλειας της καθ’ όλου ιστορικής συνέχειας του έθνους.
* Ο κ. Γ. Ν. Μοσχόπουλος είναι πρώην καθηγητής Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πατρών.