Μια γυναίκα με αμφίεση που προδίδει τη μουσουλμανική της ταυτότητα σέρνει ένα καροτσάκι με ένα μωρό. Στο κέντρο μιας ευρωπαϊκής πρωτεύουσας ή στα προάστιά της. Στην Ευρώπη του Καμύ και του Κάφκα, του Μπέκετ και του Ιονέσκο, αυτή η φιγούρα κρύβει ένα αίνιγμα. Ο «ξένος», ο «άλλος», μέσα στην ευρωπαϊκή κοινωνία, συχνά αόρατος, πρόσφυγας ή μετανάστης. Με χαρτιά ή χωρίς. Ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι;
Από πού έρχονται; Τι έχουν περάσει; Τι σκέφτονται; Πώς βλέπουν τους εαυτούς τους και τους άλλους; Υπάρχει χώρος γι’ αυτούς; Σ’ αυτόν τον ερμητικά άγνωστο για μας κόσμο τους, τι απογίνονται τα παιδιά τους όταν μεγαλώνουν; Εκείνο το μωρό στο καροτσάκι πού θα καταλήξει; Ανάμεσα στον φόβο και το μίσος ή στην άλλη πλευρά;
Ο ορθολογισμός μας φτάνει για να καταλάβουμε τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή στην Ευρώπη και τον κόσμο; Εάν κάτι έχει κερδίσει η Ευρώπη του Διαφωτισμού είναι να μπορεί να αμφιβάλλει και κυρίως να αναρωτιέται για τον ίδιο της τον εαυτό, ακόμη κι όταν πληγώνεται ανεπανόρθωτα στις ματωμένες σελίδες της εφημερίδας Charlie Hebdo. Ιδίως τότε. Η μυθοπλασία, η αφήγηση είτε μέσω της λογοτεχνίας είτε μέσω της κινηματογραφικής εικόνας ή της θεατρικής ανάσας κατορθώνει να αφουγκράζεται αυτό που βράζει στα ενδότερα των κοινωνιών, προτού ακόμη ομολογηθεί.
Φετφάς και φανατισμός
Ο Ζαν-Κλοντ Ιζό σχεδόν μία δεκαετία νωρίτερα, 1995-1996 και 1998, από την εκδήλωση της γαλλικής ιντιφάντα το 2005, κυκλοφορώντας τα τρία έργα του που αποτελούν την εμβληματική πια Τριλογία της Μασσαλίας («Το μαύρο τραγούδι της Μασσαλίας», «Το Τσούρμο», «SOLEA» [εκδ. Πόλις]), είχε κάνει ανατομία της γαλλικής κοινωνίας. Πώς οι φανατικοί ισλαμιστές έβρισκαν χώρο να υπάρξουν μέσα στη φτώχεια, την ανεργία και την απομόνωση των μεταναστών και των παιδιών τους. Πώς ο ρατσισμός κέρδιζε έδαφος στη χώρα με τον μεγαλύτερο μουσουλμανικό πληθυσμό επί ευρωπαϊκού εδάφους.
Μία δεκαετία νωρίτερα, το 1989, όταν κυκλοφορούσαν οι «Σατανικοί στίχοι» του Σαλμάν Ρουσντί, δεν μπορούσε κανείς να φανταστεί ότι ήταν η πρώτη σπίθα –και τόσο σοκαριστική με τον φετφά εντολής δολοφονίας του– στη φωτιά του φανατισμού που θα άρχιζε να σιγοκαίει. Τα βιβλία ενοχλούν πάντα, από το «Γυμνό γεύμα» (1959) του Μπάροουζ –κι εκείνη την αδιανόητη τότε «Ισλάμ Α.Ε.» που επαληθεύεται ως χρησμός από το μέλλον– μέχρι τα σκίτσα της Charlie Hebdo. Ισως γιατί οι λέξεις στις λευκές σελίδες αποκαλύπτουν όσα ταμπού κρατάνε κλειδωμένα εντός τους οι κοινωνίες. Είναι κι αυτός ο θυελλώδης Μισέλ Ουελμπέκ που χτύπησε πρώτη φορά με το «Plateforme», το 2001, γράφοντας και μιλώντας εναντίον του ισλαμισμού, με την ιστορική συγκυρία της 11ης Σεπτεμβρίου τότε να σημαδεύει για πάντα τον κόσμο. Και πάλι βρίσκεται στο μάτι του κυκλώνα ο ίδιος, με την έκδοση του τελευταίου του βιβλίου «Υποταγή» την ώρα που ο κόσμος συγκλονίζεται από μια «11η Σεπτεμβρίου», αυτή τη φορά στα σπλάγχνα του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της γαλλικής κουλτούρας.
Φονταμενταλισμός
Ενας συγγραφέας αναδύεται μέσα από τις φλόγες της βίας και του μίσους, ο Γιασμίνα Χάντρα, ο οποίος αναγκάζεται να γράφει με το γυναικείο αυτό ψευδώνυμο, ως πρώην στρατιωτικός στην Αλγερία που κατέφυγε στο Μεξικό και ύστερα στη Γαλλία. Σε βιβλία του όπως «Τα χελιδόνια της Καμπούλ» (εκδ. Καστανιώτης) και «Τρομοκρατικό χτύπημα» (εκδ. Καστανιώτης), μιλάει για τους θρησκευτικούς πολέμους της σύγχρονης ιστορίας, στο Αφγανιστάν των Ταλιμπάν και στη φλεγόμενη Μέση Ανατολή.
Την ίδια στιγμή, ο Ταρίκ Αλι, δημοσιογράφος, συγγραφέας και κινηματογραφιστής, με μια πενταλογία ιστορικών μυθιστορημάτων με θέμα το Ισλάμ (το τελευταίο της σειράς κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 2010 με τον τίτλο «Η νύχτα της χρυσής πεταλούδας», εκδόσεις Αγρα), επιχειρεί ένα ταξίδι στους δρόμους της μνήμης ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή. Τη σαγήνη επιστρατεύει και ο Ναντίμ Ασλάμ –από τη νεότερη γενιά– που γεννήθηκε στο Πακιστάν και ζει στην Αγγλία. Με τα βιβλία του «Σβησμένες ψυχές» και «Ο χάρτης των χαμένων εραστών» (εκδόσεις Τόπος), ξεδιπλώνει τις ιστορίες του για το Αφγανιστάν και το Πακιστάν που αποκαλύπτουν όλο το μέγεθος της φρικαλεότητας του φανατισμού και τις διαστάσεις που μπορεί να λάβει ο φονταμενταλισμός από όπου κι αν προέρχεται, αντιπαραθέτοντας στο Κακό την ομορφιά της Ανατολής, τη μαγεία της.
Το σύγχρονο νουάρ διεκδικεί επαξίως δάφνες για το πώς έχει κατορθώσει να αποτυπώσει την τρέχουσα κοινωνική κατάσταση εντός των ευρωπαϊκών μητροπόλεων. Και δη το γαλλικό νουάρ, είχε ανοίξει άλλωστε τον δρόμο ο Ιζό. Το «Arab Jazz» (Karim Miské, εκδ. Πόλις) και «Το Παρίσι εν καιρώ ειρήνης» (Gilles Martin-Chauffier, εκδ. Πόλις) συνθέτουν το μωσαϊκό της πολυπολιτισμικής πραγματικότητας που έχει διαμορφωθεί. Το σκοτάδι φωτίζει τις αθέατες πλευρές του κόσμου μας. Στα χνάρια της επίδρασης του αστυνομικού μυθιστορήματος και «Ο Γερμανός μουτζαχεντίν ή Το ημερολόγιο των αδερφών Σίλλερ» (Μπουαλέμ Σανσάλ, εκδ. Πόλις) που ανακινεί τις πληγές της ευρωπαϊκής ιστορίας, με αποκορύφωμα της φρίκης, το Ολοκαύτωμα.
Τζιχάντ, ιστορία και μνήμη
«Η γραμματική των πολιτισμών» (εκδ. ΜΙΕΤ) του Φερνάντ Μπροντέλ είναι ένα βιβλίο που αποκαλύπτει τα θεμελιώδη του παρελθόντος για να αντιληφθούμε το παρόν και ίσως να οσμιστούμε το μέλλον. Στην ανάγνωση της σημερινής πραγματικότητας μέσα από τα εξασκημένα μάτια του Patrick Cockburn, ανταποκριτή της Independent στη Μέση Ανατολή, με το βιβλίο του «Η επιστροφή των τζιχαντιστών – Το Ισλαμικό Κράτος και η νέα εξέγερση των Σουνιτών» (εκδ. Μεταίχμιο), υπάρχει η απάντηση στο γιατί η Δύση έχει καταστεί ένας από τους στόχους των τζιχαντιστών. Τι έχει οδηγήσει όμως στις «Φονικές θρησκείες»; Το ομότιτλο έργο του Ελί Μπαρναβί (εκδ. Πόλις) φτάνει στα ολέθρια αποτελέσματα της βίας αλλά και στους τρόπους αντίστασης σ’ αυτήν. Από την άλλη, ο φιλόσοφος του πολυπολιτισμού, Τσαρλς Τέιλορ, είναι σε θέση να μιλήσει γι’ αυτό που απασχολεί τόσο τη σημερινή Ευρώπη, για την «Πολυπολιτισμικότητα» (εκδ. Πόλις), μέσα από το ομώνυμο βιβλίο του.
Η Ανατολή και η Δύση στον κινηματογράφο
Η κινηματογραφική εικόνα είναι καταλυτική, παρόλο που όποιος διαβάσει το σπαρακτικό αριστούργημα του Νταβίντ Γκρόσμαν, δραματικά επίκαιρο, «Στο τέλος της γης» (εκδ. Καστανιώτη), ξέρει ότι έχει εισχωρήσει στις άπειρες επιστρώσεις ενός έργου για την αγάπη, τη ζωή, το μίσος, τον πόλεμο. Ταινίες όπως το «Incendies» (Μέσα από τις φλόγες) του Ντενίς Βιλνέβ, το «Ενώπιον θεών και ανθρώπων» του Ξαβιέ Μποβουά, «Ο Βούδας λιποθύμησε από ντροπή» της Χάνα Μαχμαλμπάφ, «Η πέτρα της υπομονής» του Ατίκ Ραχίμι, το «Μαζί ποτέ» του Φατίχ Ακίν καταγράφουν τη βία, τον αποκλεισμό, τον φόβο, τη μισαλλοδοξία. Η Ανατολή και η Δύση μέσα από τα σπαράγματα του φακού συναντιούνται, συγκρούονται, ματώνουν και δακρύζουν μαζί.