ΡΟΜΠΕΡΤΟ ΜΠΟΛΑΝΙΟ
Ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική
μτφρ.: Κρίτων Ηλιόπουλος
εκδ. Αγρα, 2014
Κανείς δεν έγραψε τίποτα μόνος του και πιθανότατα ο Ρομπέρτο Μπολάνιο να μην έγραφε τη «Ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική» (1996) αν δεν είχαν προηγηθεί οι «Φανταστικοί βίοι» του Μαρσέλ Σβομπ, εκατό χρόνια νωρίτερα.
Μάλιστα, η περίπτωση του Τσέκο Αντζιολιέρι, μία από τις ψευδοβιογραφίες του Σβομπ, είναι χαρακτηριστικά συγγενική στο πνεύμα του Μπολάνιο: ο Τσέκο, ο μοχθηρός ποιητής, γεννήθηκε την ίδια μέρα με τον Δάντη Αλιγκιέρι. Μίσησε τον πλούσιο και σκληρόκαρδο πατέρα του, κι αφού έφυγε από το πατρικό σπίτι, έζησε σαν ζητιάνος, μέχρι που τον περιμάζεψε ένας μπαλωματής. Ο μπαλωματής είχε μια κόρη και ο Τσέκο την ερωτεύτηκε, όπως ο Δάντης τη Βεατρίκη. Ο Τσέκο φθονούσε τη φήμη του Δάντη, έτσι άρχισε κι αυτός να γράφει στίχους για τον έρωτά του, ανεπιτυχώς όμως. Οταν ο Δάντης εξορίστηκε, ο Τσέκο χάρηκε. Μια νύχτα, έβαλε φωτιά στην έπαυλη των Καβαλκάντι, φίλων του Δάντη. Οταν πέθανε ο πατέρας του, ο Τσέκο κληρονόμησε επιτέλους τα πλούτη του. Στο τέλος μετανόησε για όλα. Ετρεξε στην αγκαλιά του μπαλωματή κι έκλαψε για τις αμαρτίες του.
Ας πάρουμε τώρα τους αδελφούς Σκιαφίνο του Μπολάνιο, και συγκεκριμένα τον βίο του Ιταλο Σκιαφίνο, του μεγάλου αδελφού: γεννήθηκε το ’48 στο Μπουένος Αϊρες. Το ’68 έγινε αρχηγός μιας ομάδας χούλιγκαν των Μπόκα Τζούνιορς. Την επόμενη χρονιά εκδόθηκε το πρώτο του βιβλίο, με πρόλογο του καθηγητή Πέρες Ερέδια. Το ’72 εκδόθηκε η ποιητική του συλλογή «Οδός της δόξας» και το ’75 το «Σαν ταύροι ανήμεροι», επηρεασμένο από τους Ερνάντες, Γκιράλδες, Καριέγο. Το ’76 ξεκινά η έκδοση του περιοδικού «Με την Μπόκα» που είχε ιδρύσει ένα χρόνο νωρίτερα. Ο Σκιαφίνο γίνεται γνωστός το ’78, όταν η Αργεντινή κατακτά το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου. Πεθαίνει το ’82 από ανακοπή.
Αλλη βιβλιοθήκη
Υπάρχει λοιπόν μια στρατιά ονομάτων και γεγονότων που αναφέρει ο Μπολάνιο στο βιβλίο του, ακολουθώντας τη μέθοδο του Σβομπ (με τη διαφορά πως, ακόμη κι αν ο καθένας τους κατάπιε από μια ολόκληρη βιβλιοθήκη, η βιβλιοθήκη που κατάπιε ο Μπολάνιο ήταν άλλη από εκείνη του Σβομπ), μια στρατιά από φανταστικά και πραγματικά ονόματα που μπλέκονται αναμεταξύ τους, με αποτέλεσμα να συνυπάρχουν αξεχώριστα, δηλαδή με τον πιο ισότιμο και φρικιαστικό τρόπο. Κάπου διαβάζουμε για κάποιον Ρεμπό (με τον οποίο συγκρίνεται ο μικρός αδελφός Σκιαφίνο, ο Αρχεντίνο), κάπου διαβάζουμε για έναν Πόου (στο κεφάλαιο για την οικογένεια Μεντιλούσε), και άξαφνα δεν ξέρουμε ποιο πρόσωπο είναι επινοημένο και ποιο αληθινό –ο Ρεμπό ή οι Σκιαφίνο;–, καθώς όλα τα ονόματα κινούνται στο ίδιο επίπεδο, στο ίδιο ερημικό τοπίο, με μια συστάδα κουζινομάχαιρων να κρέμεται από ψηλά.
Δύο πεδία φρίκης κάνουν ένα μεγαλύτερο και αυτό ίσως λένε τα βιβλία του Μπολάνιο: η λογοτεχνία είναι ένας χορός φαντασμάτων και είναι αξεδιάλυτη από την πραγματικότητα, η οποία είναι, ούτως ή άλλως, ένας χορός φαντασμάτων.
Πάντως, όταν ο Μπολάνιο εξέδωσε αυτή τη φανταστική εγκυκλοπαίδεια με τα τριάντα επινοημένα πορτρέτα φιλοναζιστών λογοτεχνών, κανείς δεν περίμενε πως θα ήταν η αρχή μιας επταετίας, ώς τον θάνατό του το 2003, που θα έγραφε σχεδόν τα πάντα. Μικρά ή πολύ μεγάλα μυθιστορήματα (τίποτα ενδιάμεσο), συλλογές διηγημάτων, ποιήματα και άρθρα, γραμμένα μ’ έναν τόσο γρήγορο ρυθμό, ένα ρυθμό σχεδόν προθανάτιο, όπως αναπνέει ένας μελλοθάνατος (η ηπατική του ανεπάρκεια είχε ήδη διαγνωστεί από το ’92): με κοφτές ανάσες, προκειμένου να κρατήσει όση περισσότερη ζωή μπορεί μέσα στα πνευμόνια του (τα μικρής έκτασης κείμενά του), σε συνδυασμό με μεγάλες ανάσες (τα ογκώδη μυθιστορήματά του), όπως κάποιος που σε αποχαιρετά παρατεταμένα από την κορυφή ενός βουνού επειδή ξέρει πως δεν πρόκειται να σε ξαναδεί.
Ομως η σημασία του Μπολάνιο δεν έγκειται στην πληθωρικότητά του (δεν είναι δύσκολο να γίνει κανείς πληθωρικός), αλλά στη ζωτικότητα που αποπνέουν τα γραπτά του, μια πρωτόγνωρη θερμή δροσιά, ευεργετική για τους αναγνώστες, αλλά και για τους συγγραφείς.
Μακριά από συκοφάντες
Ουσιαστικά κατάφερε, όσο κανένας άλλος σύγχρονός του, να επαναφέρει ένα μοντέλο συγγραφέα που οι επαγγελματίες του χώρου είχαν καταφέρει να εξοστρακίσουν, ενώ οι αναγνώστες, όπως φαίνεται, το λαχταρούσαν: έναν περιθωριακό συγγραφέα, ενάντια σε κάθε αριβισμό, έναν συγγραφέα μακριά από τους συκοφάντες, όπως σημειώνει ο ίδιος στην εισαγωγή του βιβλίου του «Αμβέρσα» (1980/2002), ενάντια σε κάθε επιδοτούμενο συγγραφέα, ενάντια σε κάθε παράφρονα καφενόβιο συγγραφέα που δεν έχει γράψει ούτε μια γραμμή αλλά μιλάει με ύφος χιλίων Καρδιναλίων, θα προσθέσω εγώ, και κυρίως ενάντια σε κάθε είδους Ακαδημαϊκό που χρησιμοποιεί τη γλώσσα και τις γνώσεις του για να μας τρομάξει.
Αντιθέτως, ο Μπολάνιο δεν απομακρύνεται ποτέ από τον αναγνώστη και γι’ αυτό τον λόγο χρησιμοποιεί το πιο απλό λεξιλόγιο, που σημαίνει ένα φτωχό και τρωτό λεξιλόγιο, δηλαδή ένα λεξιλόγιο που δεν εξαργυρώνεται εύκολα και δεν αντιστοιχεί σε τιμαλφή.
Ο Μπολάνιο πρώτα πήγε εκεί που ήταν να πάει, όπως διάβασα κάπου πρόσφατα, δηλαδή πρώτα πήγε εκεί με το σώμα του (το ύψος του, τα μαλλιά του, τα γυαλιά του) και μετά έσυρε τη γραφή του εκεί που βρέθηκε, τη στιγμή που συνήθως συμβαίνει το ακριβώς ανάποδο: οι συγγραφείς έχουν την τάση να στέλνουν πρώτα τα κείμενά τους εκεί που θέλουν να πάνε οι ίδιοι, κι αυτό έχει ως επακόλουθο οι ίδιοι να μην πηγαίνουν ποτέ πουθενά και τα κείμενά τους να γυρίζουν πίσω και να αιωρούνται τζούφια και δειλά πάνω από τα κεφάλια μας.
Ο Σβομπ γράφει στον πρόλογο των «Φανταστικών βίων» πως η τέχνη του βιογράφου «δεν οφείλει να είναι αληθινή» και πως ο βιογράφος «χρειάζεται να επινοήσει μέσα σ’ ένα χάος ανθρώπινων χαρακτήρων». Για να συμπληρώσει ο Μπολάνιο, εκατό χρόνια αργότερα, στην τελευταία βιογραφία της «Ναζιστικής λογοτεχνίας στην Αμερική», για τον Κάρλος Ραμίρες Χόφμαν: «Ολα τα παραπάνω μάλλον συνέβησαν έτσι. Μπορεί και όχι».
Και μερικές αράδες πιο κάτω: «Ισως όλα αυτά να συνέβησαν αλλιώς».