SIMON GARFIELD
To the letter. A curious history of correspondence
εκδ. Canongate, Εδιμβούργο, Λονδίνο 2014 (2η έκδοση)
Αν τα «βιβλία είναι ογκώδη γράμματα σε φίλους», όπως υποστήριζε ο ισάξιος του Γκαίτε, αλλά παραγνωρισμένος Ζαν Πωλ, τι ακριβώς είναι τα γράμματα που ανταλλάσσουν επιφανείς προσωπικότητες και αφανείς ήρωες, λόγιοι και συγγραφείς, ερωτευμένοι και πολιτικοί; Τι καθιστά την αλληλογραφία ως την ύψιστη τέχνη της επικοινωνίας και πώς υλοποιείται στην εποχή μας; Ποια είναι τα δομικά χαρακτηριστικά της ανά τους αιώνες, που αλλοιώνονται, σχεδόν παραμορφωτικά με την προσθήκη ενός @ στην ηλεκτρονική της μορφή; Πόσο ερωτικό μπορεί να είναι ή να γίνει ένα mail;
Αυτά και άλλα ζητήματα και ερωτήματα θέτει το βιβλίο του Σάιμον Γκάρφηλντ, που, όπως εύστοχα επισημαίνει στον πρόλογό του ο συγγραφέας «αυτό δεν είναι ένα βιβλίο εναντίον του email (τι σκοπό και τι νόημα θα είχε άλλωστε;) ούτε καταφέρεται κατά της προόδου, πρόκειται απλώς για ένα βιβλίο που περιγράφει το τι έχουμε χάσει, όταν αντικαθιστούμε τα γράμματα με τα email».
«Κάθε γράμμα εμπεριέχει μια μινιατούρα ιστορίας»: μία αφήγηση, μία εξομολόγηση, μία κατάθεση ψυχής, μία μύχια σκέψη (ο Αριστοτέλης υποστήριζε πως πρέπει να γράφουμε όπως μιλάμε), όλες μπορούν να γεννηθούν και να επιζήσουν μόνο στο χαρτί αλληλογραφίας, που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της επικοινωνιακής αλυσίδας «ταχυδρομείο-φάκελος-στιλό-χέρι». Από τα ρωμαϊκά χρόνια, με πρώτους διδάξαντες τον Κικέρωνα και τον Σενέκα, μέχρι τις επιστολές του Αβελάρδου και της Ελοΐζας και, αργότερα, του Φραντς Κάφκα στις τρεις γυναίκες της ζωής του (Μιλένα, Φελίτσε, Οτλα), αλλά και του Μαγιακόβσκι στη Λίλια Μπρικ, η αλληλογραφία δεν έπαψε να αποτελεί μία δύσκολη τέχνη, την οποία και η γραμματολογία ενέταξε στα είδη της, μαζί με τη βιογραφία και τα ημερολόγια, αλλά και η λογοτεχνία ενσωμάτωσε στο corpus της, ως «επιστολικό μυθιστόρημα».
Στην πολιτισμική ιστορία της, που παραθέτει με γλαφυρό και απαράμιλλο τρόπο ο Γκάρφηλντ, ξεδιπλώνεται μία μορφή έκφρασης και επικοινωνίας, η οποία παρά τις χαώδεις εξελίξεις στην ανταλλαγή πληροφοριών και μηνυμάτων, από το mail στο twitter, δεν έχασε τίποτα από την αίγλη, την αξία της, αλλά και τη δυναμική της. Η «μαγεία της επιστολής» συνδέεται, και ως διάρθρωση του βιβλίου, αλλά και ως συστατικό της «υλικής γραφής», σε αντίθεση με την «άυλη επικοινωνία», με τη βιομηχανική εποχή, την ίδρυση των πρώτων ταχυδρομείων και την έλευση των σιδηροδρόμων που αντικαθιστούν τις ταχυδρομικές άμαξες (μόνιμος στόχος των συμμοριών στο Φαρ Ουέστ).
Η ανάγκη για επικοινωνία αποκτά με τον καιρό κανόνες απαράβατους, που εκκινούν από το 1215, όταν εκδίδεται το «Boncompagnus», ένας εξάτομος οδηγός χρήσης του «αλληλογραφείν», εξελίσσονται χάρις στη Μαντάμ ντε Σεβινιέ, μία επιστολογράφο par excellence, η οποία επηρέασε σημαντικά τη γραφή και το ύφος της εγγράμματης επικοινωνίας, και κορυφώνονται στον 19ο αιώνα, χάρις κυρίως στους Αγγλους επιστολογράφους, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν ο Οσκαρ Ουάιλντ και ο Λούις Κάρολ, που θα εφεύρει επί πλέον και μία θαυματουργή, όπως υποστήριζε, θήκη για τα γραμματόσημα, ενώ συγγράφει και τη μικρή πραγματεία «Οχτώ ή εννιά σοφές λέξεις για την αλληλογραφία». Παρ’ όλα αυτά όμως, ήδη από το 1919 κρούεται από τη Yale Review ο «κώδων του κινδύνου» της εξαφάνισης της αλληλογραφίας, όταν εντοπίζει στον τηλέγραφο, τη γραφομηχανή, τον σιδηρόδρομο και, κυρίως, στη σύγχρονη μορφή της σχόλης ένα είδος υπό εξαφάνιση, που όμως αντέχει μέχρι τις μέρες μας.
Ο,τι χαρακτηρίζει ο συγγραφέας ως «φευγαλέα εξαφάνιση» (fleeting destruction), που υποκύπτει στην τεχνολογία της διαμεσολαβημένης επικοινωνίας, δεν θα μπορέσει πάντως να διαγράψει αυτές τις «μινιατούρες ιστοριών». Το «μεγάλο γράμμα για έναν σύντομο αποχωρισμό» από τον κόσμο της αλληλογραφίας, εκεί που σκέψη και συναίσθημα, έρωτας και πάθος, στοχασμός και φαντασία ωσμώνονται πάνω στο χαρτί, δεν έχει ακόμα γραφτεί.
Αντ’ αυτού, η βιβλιογραφία γύρω από το αιώνιο πάθος της εγγράμματης επικοινωνίας εμπλουτίζεται διαρκώς, και το βιβλίο του Σάιμον Γκάρφηλντ αποτελεί απτό και εξαιρετικό παράδειγμα μιας τέχνης, που καλλιεργεί την περίτεχνη γραφή, που όχι μόνο μας ταξιδεύει στον χρόνο και στον κόσμο της, αλλά μας προτρέπει να μη την εγκαταλείψουμε στην ηλεκτρονική δυσλεξία. «Αλληλογραφώ άρα υπάρχω».
Το ξεχασμένο @ χρονολογείται από το 1530
Ενα στοιχείο, επί δεκαετίες σε χειμερία νάρκη στο πληκτρολόγιο της γραφομηχανής, ήρθε ν’ ανατρέψει άρδην τη μέχρι πρότινος απρόσκοπτη ταχυδρομική ροή: το @, που, σύμφωνα με τον συγγραφέα, χρονολογείται από το 1530, και αποτελεί επινόηση του Ρέι Τόμλινσον, ο οποίος πρώτος το εφάρμοσε στην ηλεκτρονική αλληλογραφία, ως συνδετικό κρίκο ανάμεσα στον αποστολέα και τον παραλήπτη, αφού ήδη όμως από το 1969 Αμερικανοί «κυβερνοφρίκς» έφεραν σε επικοινωνία δύο υπολογιστές.
Η τέχνη της αλληλογραφίας αντικαθίσταται ραγδαία από την τεχνική και την τεχνολογία της επικοινωνίας (δεν γράφουμε λόγια πια, απλώς πληκτρολογούμε λέξεις) και η ειδοποιός διαφορά ανάμεσά τους δεν έγκειται μόνο στην προσομοίωση του περιβάλλοντος γραφής (τυπογραφικά στοιχεία, μέγεθος, χρώμα, συνημμένα κ.λπ.), αλλά πρωτίστως σε ό,τι ο Βιριλιό, ήδη από τη δεκαετία του ’80, έχει προσδιορίσει ως conditio sine qua non της πολιτικής στις πολλαπλές εκφάνσεις της: στην επιτάχυνση, άρα και στην ανατροπή της πρόσληψης του χρόνου μέσα από την υπερταχεία των Mailbox.