Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη από άγνωστο φωτογράφο, στο Λονδίνο του 1940, ύστερα από αεροπορική επιδρομή της Γερμανίας. Ανάμεσα στα θύματα του ναζιστικού βομβαρδισμού, και μια βιβλιοθήκη. Στα ερείπιά της, τρεις άνδρες, ένας νεότερος και δύο πρεσβύτεροι, περιεργάζονται τα ράφια αψηφώντας τον κίνδυνο να τους έρθει κατακέφαλα, από στιγμή σε στιγμή, κάποιο καδρόνι. Είναι φανερό ότι δεν πήγαν εκεί για να κλέψουν βιβλία. Δεν είναι κλέφτες, είναι αναγνώστες. Πήγαν στη βομβαρδισμένη βιβλιοθήκη για να διαβάσουν, να βρουν κάτι που ψάχνουν ή για τη χαρά των τυχαίων ανακαλύψεων. Ατάραχοι και ήρεμοι. Εχω δει πάμπολλες φωτογραφίες με γεραρές παλιές βιβλιοθήκες ή με μοντέρνες και πιο πρόσχαρες, καμιά τους όμως δεν μου αρέσει όσο αυτή εδώ, που μου έστειλε ως ευχετήριο δελτάριο αγαπητός φίλος.
Πλάι σε αυτούς τους τρεις άγνωστους αναγνώστες, θέλω να μνημονέψω και έναν άλλον, πολύ γνωστό πια -ευτυχώς- σήμερα, τον σπουδαίο συγγραφέα Βαρλάμ Σαλάμοφ (1907-1982). Η ζωή δεν υπήρξε γενναιόδωρη για αυτό το παπαδοπαίδι. Πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στις σοβιετικές φυλακές και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Σιβηρίας, όπου ο χειμώνας κρατάει δώδεκα μήνες τον χρόνο, με τη θερμοκρασία να φτάνει και τους 50 βαθμούς κάτω από το μηδέν. Τις συγκλονιστικές «Ιστορίες από την Κολιμά» μπορεί να τις διαβάσει κανείς και στη γλώσσα μας (Ινδικτος 2011). Πέθανε μόνος, τυφλός και κουφός, σε ψυχιατρικό άσυλο, λίγες ημέρες μετά τη μεταφορά του εκεί.
Κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό στα ελληνικά ένα μικρό βιβλιαράκι του με τον τίτλο «Οι βιβλιοθήκες μου» (Αγρα 2014). Ο Σαλάμοφ δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει δική του βιβλιοθήκη. Ο,τι διάβασε το διάβασε στις δημοτικές, τις δημόσιες, τις βιβλιοθήκες των φυλακών και των νοσοκομείων. Το διάβασμα είναι συνήθεια που, αν κάποτε αποκτήσεις, χρειάζεται μετά και να τη διατηρήσεις. Οταν λοιπόν οι συνθήκες της φυλάκισής του βελτιώνονται και επιστρέφουν έτσι σιγά σιγά και οι συνήθειες της ζωής, ο Σαλάμοφ ανακτά και τη συνήθεια του διαβάσματος. Διαβάζει μέρα νύχτα, και κυρίως νύχτα, τα μάτια του είναι διαρκώς πρησμένα από το διάβασμα. «Τα βιβλία ξαναγύρισαν σε μένα πιο γρήγορα από τις γυναίκες· τα βιβλία είχαν περισσότερη δύναμη από τις γυναίκες» (σ. 35). Τα βιβλία ξαναγύρισαν σε αυτόν και αυτός ξαναγύρισε μαζί τους στη ζωή. «Η εξαιρετική βιβλιοθήκη του Καράγεφ […] με ανάστησε, με όπλισε για τη ζωή ξανά· όσο γινόταν» (σ. 51). Ζούμε και αλλάζουμε μαζί με τα βιβλία: «Η ηλικία μας μάς υπαγορεύει τα γούστα μας, οριοθετεί και εστιάζει την αντίληψή μας, τους στόχους μας. Σε διαφορετικές περιόδους της ζωής μας ψάχνουμε και βρίσκουμε διαφορετικά στοιχεία στο ίδιο μυθιστόρημα. Ξέρω ακριβώς τι έψαχνα στο “Ορος Οριόλ" του Μοπασάν όταν ήμουνα δέκα, δεκαπέντε, είκοσι, σαράντα, πενήντα χρόνων» (σ. 54). Είναι εξαιρετικός ο τρόπος με τον οποίο ορίζει ο Σαλάμοφ την ενηλικίωση: «Γινόμαστε ενήλικοι όταν συλλάβουμε το μοναδικό μεγαλείο του Πούσκιν»! Στη θέση του Πούσκιν εμείς μπορούμε να βάλουμε, αίφνης, το όνομα του Σολωμού.
Ολοι μας ζούμε σε τούτο τον κόσμο, όπως μπορεί ο καθένας, σε όσους όμως μπει η αλλόκοτη ιδέα να καταλάβουν και τη ζωή τους και τον κόσμο, δεν έχουν άλλο δρόμο να πάρουν παρά εκείνον που περνάει μέσα από τα βιβλία. Δεν έχει καμία απολύτως σημασία τι υλική μορφή θα έχουν αυτά τα βιβλία, αρκεί να υπάρχουν.
Γράφω τούτες τις αράδες με τον νου στραμμένο, για άλλη μία φορά, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, μα και σε όλες τις άλλες βιβλιοθήκες της χώρας, δημοτικές, δημόσιες, ακαδημαϊκές και κάθε είδους. Η Εθνική Βιβλιοθήκη δεν μπορεί να ζήσει μόνη της, χρειάζεται γύρω της όλο εκείνο το σύστημα των άλλων βιβλιοθηκών. Σε κάθε ευρωπαϊκή πόλη, όταν κάποιος θέλει να διαβάσει ένα μυθιστόρημα ή ένα ποίημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, είναι σίγουρος ότι μόλις πάει στη δημόσια βιβλιοθήκη της, θα το βρει. Δεν ισχύει το ίδιο για τις ελληνικές πόλεις. Τώρα που η ΕΒΕ ξαναφτιάχνεται από την αρχή, χάρις στη δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και τη συμπαράσταση του ελληνικού κράτους, οι κτιριακές εγκαταστάσεις της και οι υπηρεσίες της θα είναι εξαιρετικές, σχεδόν ιδεώδεις. Αν θα την επισκέπτονται όχι απλώς χρήστες αλλά αληθινοί -δεν λέω ιδεώδεις- αναγνώστες, αυτό είναι υπόθεση όλης της κοινωνίας, των σχολείων, των πανεπιστημίων και της εν γένει παιδείας της.