ΕNZO TRAVERSO
Τι απέγιναν οι διανοούμενοι;
μτφρ.: Νίκος Κούρκουλος
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου
Στην τωρινή περίοδο της κρίσης και της αποσάθρωσης θεσμών και ιδεών, συχνά τίθεται επιτακτικά το ερώτημα πού είναι οι διανοούμενοι. Το ερώτημα αυτό εμπεριέχει ήδη μια αντίληψη για τους διανοούμενους και τον ρόλο τους. Τι απέγιναν στη σημερινή εποχή;
Αυτό το ερώτημα διερευνά στο ομώνυμο πρόσφατο βιβλίο του ο Ιταλός ιστορικός Εντσο Τραβέρσο, δύο προηγούμενα έργα του οποίου, το «Διά πυρός και σιδήρου. Περί του ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου 1914 – 1945» και το «Οι ρίζες της ναζιστικής βίας», κυκλοφορούν ήδη στα ελληνικά.
Το βιβλίο έχει τη δομή και τη λειτουργία της συνέντευξης και οι απόψεις του συγγραφέα διαρθρώνονται και διατυπώνονται με άξονα τις ερωτήσεις του δημοσιογράφου και ανθρωπολόγου Regis Meyran. Ο Τραβέρσο σκιαγραφεί μια γενεαλογία και περιοδολόγηση της συγκρότησης και της δραστηριοποίησης των διανοουμένων. Παρόλο που αναφέρεται στον σημαντικό ρόλο τους στην περίοδο του Διαφωτισμού, θεωρεί ως πρώτη συγκροτημένη εμφάνιση τους, με χαρακτηριστικά σχετικά αυτόνομης κοινωνικής κατηγορίας, την παρέμβασή τους στην υπόθεση Ντρέιφους στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γαλλία. Ο «ντρεϊφουσάριος» διανοούμενος είναι το παράδειγμα του κοινωνικά και πολιτικά παρεμβατικού διανοουμένου της νεωτερικότητας. Για πρώτη φορά υπήρξε μια σχετικά μαζική παρέμβαση των διανοουμένων με τον λόγο και τη γραφή τους υπέρ του δικαίου, κατά του αντισημιτισμού και απέναντι στη στρατιωτική και δικαστική εξουσία. Εκτοτε και σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, με κυριότερους σταθμούς τον Μεσοπόλεμο, τον ισπανικό εμφύλιο και τον αντιφασιστικό αγώνα, την Αντίσταση κατά του ναζισμού, τη μεταπολεμική αντιαποικιοκρατική πάλη και τις δεκαετίες των ποικιλόμορφων εξεγέρσεων του 1960 και του 1970, ο συγκεκριμένος αυτός τύπος του διανοουμένου ήταν διαρκώς παρών. Εμβληματικά παραδείγματα τέτοιων διανοουμένων, ανάμεσα σε πολλούς, ήταν ο Εμίλ Ζολά, ο Αντρέ Μαρλό, ο Τζορτζ Οργουελ και βέβαια ο Ζαν-Πολ Σαρτρ.
Ο Τραβέρσο εξετάζει διεισδυτικά τα ιδεολογικά και πολιτικά συμφραζόμενα της κάθε περιόδου που οδήγησαν στη στράτευση των διανοουμένων. Αναλύει τη μετάβαση των διανοουμένων από τον δημοκρατικό αντιφασισμό του Μεσοπολέμου στην κομμουνιστική ένταξη την περίοδο της Αντίστασης και του αντιναζιστικού πολέμου. Αναδεικνύει τον φανατικό αντιδιανοουμενισμό του γερμανικού φασισμού κυρίως αλλά και τις επιπτώσεις στο στρώμα των διανοουμένων των σταλινικών πρακτικών, της εισβολής στην Ουγγαρία, των σοβιετικών γκουλάγκ, της μαοϊκής «τύφλωσης» της δεκαετίας του 1960.
Ο συγγραφέας σχολιάζει τη διάκριση του Νορμπέρτο Μπόμπιο ανάμεσα στον πλατωνικό σοφό που αναλαμβάνει την εξουσία και γίνεται ο «φιλόσοφος βασιλιάς» και στον διανοούμενο ως σύμβουλο του ηγεμόνα.
Απέναντι δε στους διανοούμενους της εξουσίας προτείνει τον διανοούμενο ως κριτικό της εξουσίας. Κοντά σ’ αυτήν την αντίληψη θεωρεί τον Σαρτρ, ο οποίος μετά τον πόλεμο αντιτάχθηκε στον ψυχροπολεμικό αντικομμουνισμό, έχοντας όμως πάντα συγκρουσιακές σχέσεις με το κομμουνιστικό κόμμα. Θυμίζει ότι ο Σαρτρ κατήγγειλε την αποικιοκρατία, τοποθετήθηκε με κόστος εναντίον του πολέμου στην Αλγερία και έγινε ο δάσκαλος μιας ολόκληρης γενιάς. Τονίζει ότι ο σαρτρικός ορισμός του διανοουμένου ως κάποιου που ανακατεύεται σε ό,τι δεν τον αφορά παραμένει ακόμα μια έκκληση εναντίον του αντικομφορμισμού και της υποταγής. Οταν όμως φτάνει στη σημερινή εποχή, διαπιστώνει ότι οι κριτικοί διανοούμενοι παραμένουν μη ορατοί και αναζητεί τις αιτίες γι’ αυτό. Η υποτίμηση της κοινωνικής θέσης των διανοουμένων λόγω της μαζικοποίησής τους και η άνοδος της ισχύος και της επιρροής των ΜΜΕ είναι κάποιες από τις βασικές αιτίες. Η αλλαγή δε των κομμάτων από «συλλογικούς διανοούμενους» σε μεταϊδεολογικούς πολυσυλλεκτικούς μηχανισμούς που χρειάζονται πλέον μόνο επικοινωνιολόγους είναι ακόμα μία αιτία, όπως βέβαια και η εσωτερίκευση της ήττας από την τραγική αποτυχία του υπαρκτού σοσιαλισμού και κάθε άλλου επαναστατικού πειράματος. Ο Τραβέρσο θεωρεί ότι οι -υπαρκτοί ακόμα- παλιοί κριτικοί διανοούμενοι, δέσμιοι μιας παραδοσιακής κομμουνιστικής αντίληψης, αδυνατούν να κατανοήσουν τα νέα κοινωνικά κινήματα. Οι όποιες πάντως μελλοντικές επαναστάσεις θα είναι αντικαπιταλιστικές αλλά όχι κομμουνιστικές και τις σκέφτεται σαν «μελαγχολικό στοίχημα».
Ο Τραβέρσο αναφέρεται κριτικά σε πολλούς και γνωστούς διανοούμενους και επικριτικά σε θεωρητικά και πολιτικά ζητήματα όπως η «νοσταλγία της μνήμης» και η φιλοσοφία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως ερμηνευτικό κλειδί της Ιστορίας. Σημαντικό βιβλίο, υποστηρίζεται από την εξαιρετική μετάφραση του Νίκου Κούρκουλου.