BARRY EICHENGREEN
Hall of Mirrors
εκδ. Oxford University Press
Το βιβλίο του οικονομολόγου και καθηγητή Νομισματικής Ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Berkeley, Barry Eichengreen, είναι, ίσως, το πιο ενδιαφέρον οικονομικο-αναλυτικό χρονικό που έχει κυκλοφορήσει για την πρόσφατη χρηματοοικονομική κρίση.
Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του έγκειται, πρώτον, στη χρήση της Ιστορίας και στη διαρκή σύγκριση γεγονότων, πολιτικών και αποτελεσμάτων ανάμεσα στην κρίση που ξεκίνησε το 2008-09 και την κρίση του 1929 και, δεύτερον, στη σύγκριση ανάμεσα στην αντιμετώπιση της κρίσης από την πλευρά των ΗΠΑ και της Ευρώπης –και ειδικότερα της πιο πρόσφατης κρίσης.
Το βιβλίο αναδεικνύει με γλαφυρό τρόπο τις εντυπωσιακές ομοιότητες μεταξύ των κρίσεων του 1929 και 2008-2009, ειδικά της γέννησής τους, σαν να αποτελεί η μια τον καθρέφτη της άλλης. Εξ ου και ο τίτλος Αίθουσα των Κατόπτρων, που αναφέρεται επίσης και στη γνωστή αίθουσα των Βερσαλλιών, όπου υπεγράφη η συνθήκη της λήξης του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Μια από τις προϋποθέσεις ήταν να μη δοθεί ελάφρυνση χρέους στις ήδη επιβαρυμένες χώρες.
Και στις δύο κρίσεις, η οικονομία είχε επεκταθεί απότομα χάρη στην αύξηση των πιστώσεων που οδήγησε σε «φούσκα» των τιμών ακινήτων και περιουσιακών στοιχείων. Χρηματοπιστωτικές καινοτομίες, χαλαρή νομισματική πολιτική και ανεπαρκής νομοθεσία και εποπτεία άφησαν το χρηματοπιστωτικό σύστημα σχεδόν ανεξέλεγκτο. Γενικές εξηγήσεις της «φούσκας» λόγω αύξησης της παραγωγικότητας, που στηριζόταν είτε στον ηλεκτρισμό το 1929 είτε στο Διαδίκτυο το 2009, θεωρούνται τελικά αβάσιμες. Αβάσιμη θεωρείται επίσης και η πίστη ότι οι κεντρικές τράπεζες είχαν, πλέον, τα εργαλεία για να τιθασεύσουν τις αγορές και να στηρίζουν αενάως τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα. Διέφευγε την προσοχή και το γεγονός ότι τα όποια εργαλεία είχαν οι κεντρικές τράπεζες αναφέρονταν στον επίσημο τραπεζικό τομέα, ενώ ο ανεπίσημος τραπεζικός τομέας (επενδυτικές τράπεζες, κεφάλαια αντιστάθμισης, κεφάλαια ιδιωτικών συμμετοχών, οχήματα ειδικού σκοπού κ.ά.) ήταν αυτός που διογκωνόταν και ναρκοθετούσε τις εξελίξεις. Επίσης, η αντίληψη που προέρχεται από τη «μεροληψία της συνέχειας», δηλαδή την πίστη ότι όλα θα συνεχίσουν καλά, και η αποφυγή της έκθεσης διαφορετικών απόψεων λόγω του φόβου της απομόνωσης, ειδικά στη φάση που όλα πάνε ακόμα καλά, έπαιξαν ρόλο. Επιπλέον, στην πρόσφατη κρίση καταλυτικό ρόλο είχε η ρυθμιστική απελευθέρωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος με την απόσυρση μεγάλου μέρους του νομοθετικού πλαισίου που είχε εισαχθεί μετά το 1929, ακριβώς για να το προστατέψει.
Η αντίδραση είναι γνωστή. Στις ΗΠΑ, η σταθεροποίηση του συστήματος με την παρέμβαση της κεντρικής τράπεζας και της κυβέρνησης, η εισαγωγή κατάλληλου (νέου) ρυθμιστικού πλαισίου, η ανάκαμψη και η μεταρρύθμιση της οικονομίας. Οι ΗΠΑ, όμως, έχουν δικό τους νομισματικό σύστημα και ανεξάρτητη κεντρική τράπεζα. Αποτελούν νομισματική, τραπεζική, δημοσιονομική και πολιτική ένωση. Οι αποφάσεις, αν και διστακτικές λόγω πολιτικής κριτικής, ήταν σχετικά ταχείες και δραστικές και η ανάκαμψη αποφασιστική. Η ανεργία, το 2009, δεν ξεπέρασε το 10% σε σχέση με το 25% του 1930. Κάποια μαθήματα της Ιστορίας είχαν αφομοιωθεί και χρησιμοποιηθεί.
Στην ευρωζώνη, αντίθετα, τα προβλήματα του 2009 αντιστοιχούσαν σε αυτά του κανόνα του χρυσού το 1929. Υπήρχε (ατελής) νομισματική ένωση και (αναποτελεσματικοί) δημοσιονομικοί κανόνες. Υπήρχε, επίσης, το γερμανικό τραύμα του (υπέρ-) πληθωρισμού. Υστερα από διστακτικές και χρονοβόρες αποφάσεις, κάποιες από τις αδυναμίες καλύφθηκαν, άλλες όμως παρέμειναν. Λόγου χάρη δημιουργήθηκε τραπεζική ένωση, με ενιαία αρχή εποπτείας αλλά όχι ενιαία αρχή εγγύησης των καταθέσεων. Ο Eichengreen κατηγορεί την Ευρώπη ότι έδωσε έμφαση στις μεταρρυθμίσεις χωρίς να έχει εξασφαλίσει την ανάκαμψη, τουλάχιστον με ισόρροπο τρόπο ανάμεσα στα μέλη της. Ο ίδιος πιστεύει ότι η σωστή σειρά παρέμβασης είναι σταθεροποίηση, ανάκαμψη, ανάπτυξη και στη συνέχεια οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις. Και παρόλο που πιστεύει ότι η αλληλεγγύη, που τελικά λειτούργησε στην Ευρώπη ήταν καθοριστική, οι αδυναμίες που παρουσιάζει ακόμα το σύστημα προοιωνίζονται ένα δύσκολο μέλλον. Τα μαθήματα της Ιστορίας δεν έχουν αφομοιωθεί επαρκώς. Ο καθρέφτης της τελευταίας φάσης παραμένει θαμπός και ασαφής.
*Η κ. Ελένη Λουρή είναι καθηγήτρια στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρώην υποδιοικήτρια της Τράπεζας της Ελλάδος (2008-2014).