Στις αρχές της ταραχώδους δεκαετίας του 1930 μια ερευνητική ομάδα υπό τη διεύθυνση του Πάουλ Λάζαρσφελντ ανέλαβε και ολοκλήρωσε στην επαρχιακή κοινότητα Μαρίενταλ της Αυστρίας, σε κοντινή απόσταση από τη Βιέννη, τη διεξαγωγή μιας πρωτοποριακής επιτόπιας κοινωνικής έρευνας. Το θέμα της αφορούσε τις συνέπειες της μακροχρόνιας μαζικής ανεργίας που βίωνε ο τοπικός πληθυσμός, ως απόρροια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Ηταν μια ολοκληρωμένη μελέτη που καταξιώθηκε στην παγκόσμια ακαδημαϊκή κοινότητα ως το πρώτο και κλασικό πλέον υποδειγματικό έργο της κοινωνικής έρευνας. Για άλλους σηματοδότησε την αφετηρία της ίδιας της σύγχρονης εμπειρικής κοινωνικής έρευνας.
Την περίοδο του Εθνικοσοσιαλισμού το βιβλίο που περιελάμβανε τη μελέτη αποσύρθηκε ως ύποπτο λόγω της εβραϊκής καταγωγής που μαρτυρούσαν τα ονόματα των ερευνητών. Τα περισσότερα μέλη της ερευνητικής ομάδας εκδιώχθηκαν και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα. Με αφορμή αυτό το βιβλίο των Marie Jahoda, Paul Lazarsfeld, Hanz Heizel, με τίτλο «Οι άνεργοι του Μαρίενταλ. Μια κοινωνιογραφική προσπάθεια αναφορικά με τις επιδράσεις μακροχρόνιας ανεργίας» (Hirzel, Leipzig 1933), και αναζητώντας κοινά σημεία με τα σημερινά προβλήματα της ανεργίας, συζητάμε με τον καθηγητή Κοινωνιολογίας Νίκο Ναγόπουλο, ο οποίος παράλληλα με τη διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης ερευνά τα πρωτότυπα αρχεία κοινωνικής έρευνας του Πάουλ Λάζαρσφελντ, που βρίσκονται στο Ινστιτούτο Κοινωνιολογίας του ίδιου πανεπιστημίου, ενώ έχει αναλάβει και την ελληνική μετάφραση του βιβλίου.
– Γιατί η περιοχή του Μαρίενταλ είχε ερευνητικό ενδιαφέρον;
– Στις αρχές του 19ου αιώνα ιδρύεται εκεί εργοστασιακή μονάδα κλωστοϋφαντουργίας, η οποία με τη δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου πετυχαίνει εκρηκτική ανάπτυξη. Την ίδια περίοδο γνωρίζει ραγδαία αύξηση των εργαζομένων, οι οποίοι μετακινούνται με τις οικογένειές τους και εγκαθίστανται σε οικισμό εργατικών κατοικιών δίπλα στο εργοστάσιο. Λίγο πριν από το κλείσιμο της εργοστασιακής μονάδας η ανεργία είναι ανύπαρκτη. Την καθολική απασχόληση διαδέχεται με το κλείσιμο των εργοστασίων η καθολική και παρατεταμένη ανεργία. Εξαιτίας της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1929, πάνω από το 80% των εργαζομένων χάνει τη δουλειά του από τη μια μέρα στην άλλη, το δε υπόλοιπο ποσοστό συμβιβάζεται με εργασίες περιστασιακού χαρακτήρα. Από τη μεριά λοιπόν της κοινωνικής έρευνας, η περιοχή αυτή αποτέλεσε ένα πραγματικό κοινωνικό εργαστήριο στην Αυστρία του Μεσοπολέμου πριν από την άνοδο του Ναζισμού.
Kοινωνικοί δεσμοί
– Η κοινότητα κατάφερε να διατηρήσει τη συνοχή της;
– Αυτό ήταν το δεύτερο ενδιαφέρον σημείο που οδήγησε στην επιλογή της έρευνας του συγκεκριμένου πληθυσμού. Οι ισχυροί κοινωνικοί δεσμοί και το έντονο στοιχείο της συλλογικής έκφρασης στάθηκαν αφορμή για τη δημιουργία μιας ξεχωριστής κουλτούρας και αγωγής, η οποία εκδηλωνόταν σε διάφορους πολιτιστικούς τομείς. Υπήρξαν δομές φύλαξης παιδιών και σχολείο Μοντεσόρι, εργοστασιακές κλινικές, αλλά και πλήθος πολιτιστικών συλλόγων και αθλητικών σωματείων. Στα αμέσως επόμενα χρόνια, η εσωτερική κοινωνική συνοχή άρχισε να κλονίζεται και εκδηλώθηκαν περιστασιακές διαμαρτυρίες και διαδηλώσεις.
– Πώς βίωνε ο τοπικός πληθυσμός την περίοδο της ανεργίας στην καθημερινότητά του;
– Το άγνωστο φαινόμενο της μαζικής ανεργίας που αντικατέστησε βίαια μια περίοδο καθολικής εργασίας επέφερε ακραία κοινωνική κατάθλιψη και φτώχεια στην κοινότητα. Οι αφηγήσεις που παρουσιάζονται στη μελέτη είναι εξαιρετικά διαφωτιστικές. Χαρακτηριστικά, οι μικροί λαχανόκηποι που διακρίνονται ακόμη και σήμερα καθώς και η περιορισμένη εκτροφή ζώων μπόρεσαν έστω και οριακά να κρατήσουν στη ζωή τον τοπικό πληθυσμό.
– Ποιες είναι οι επιπτώσεις της μακροχρόνιας ανεργίας σύμφωνα με την έρευνα;
– Οι ψυχολογικές και κοινωνικές επιδράσεις της μαζικής και μακροχρόνιας ανεργίας καταδεικνύουν διαχρονικά φαινόμενα μιας παραιτημένης κοινωνίας. Το ενδιαφέρον σημείο των ευρημάτων είναι ότι η μακροχρόνια ανεργία συνδέεται με την άρνηση για πολιτική δράση και την παραίτηση από πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες. Παράλληλα, η αποστέρηση της ελπίδας, η διαφυγή από την αποτρόπαια πραγματικότητα, η έλλειψη προοπτικής και η κοινωνική παθητικότητα είναι παράγοντες που συνοδεύουν το συγκεκριμένο φαινόμενο.
To πολιτικό στοιχείο
– Η έντονη αυτή δραστηριότητα είχε πολιτικά χαρακτηριστικά;
– Μέχρι τις αρχές του 1930 και λίγο πριν από το Anschluss, δηλαδή την προσάρτηση της Αυστρίας στη Γερμανία, το πολιτικό στοιχείο, κυρίως μέσα από την επιρροή της Σοσιαλδημοκρατίας, αποτελούσε εμφανώς το κίνητρο της πολύπλευρης αυτής κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας. Για τον λόγο αυτό η πίεση για νομικές ρυθμίσεις που προασπίζουν τα δικαιώματα των εργαζομένων, η διατήρηση σταθερών θέσεων εργασίας, η σταδιακή αύξηση των μισθών και η εκπροσώπηση των εργατικών συμφερόντων εκφράστηκαν συνειδητά και με κοινωνικούς αγώνες από το σύνολο των μελών των εργατικών οικογενειών.
– Στην πορεία υπήρξαν αλλαγές;
– Ριζικές. Ο ολοκληρωτισμός, η συνθηματολογία και η δημαγωγία του Ναζισμού βρήκαν πρόσφορο έδαφος στην κοινότητα και στις οικογένειες των ανέργων. Η περίοδος αποπολιτικοποίησης, κοινωνικής απάθειας και αποδόμησης των δεσμών αλληλεγγύης της κοινότητας, που συνόδεψε την απότομη και μαζική μετάβαση σε καθεστώς ανεργίας, κατέληξε στην παθητική αποδοχή του Ναζισμού. Η εθνικοσοσιαλιστική προπαγάνδα με το σύνθημα «Ψωμί και δουλειά» δημιούργησε τις κατάλληλες προσδοκίες για να κυριαρχήσει. Τα εργοστάσια του Μαρίενταλ μεταβλήθηκαν σε μονάδες πολεμικής βιομηχανίας και απορρόφησαν, όπως και τα νέα συγκοινωνιακά δίκτυα, ένα μεγάλο μέρος του άνεργου πληθυσμού. Στην περιοχή της Βιέννης ο αριθμός των ανέργων από 205.000, σύμφωνα με τις καταγραφές του 1938, μειώθηκε σε κάτω από μόλις 600 άτομα το 1942.
– Πώς η συγκεκριμένη έρευνα μπορεί να φωτίσει το φαινόμενο της μακροχρόνιας ανεργίας στον ευρωπαϊκό χώρο;
– Υπάρχουν ομοιότητες αλλά και μεγάλες διαφορές. Οι πρώτες δεκαετίες της μεταπολεμικής περιόδου στον ευρωπαϊκό χώρο χαρακτηρίστηκαν από έντονη πολιτική παρέμβαση στην οικονομία και από ρυθμούς ανάπτυξης που συγκρατούσαν την ανεργία σε χαμηλά ποσοστά. Στην πορεία το φαινόμενο της ανεργίας προσεγγίζεται σύμφωνα με τις επίσημες πολιτικές, τουλάχιστον στην Ευρωπαϊκή Ενωση, με διαφορετικό τρόπο, που μπορούμε να τον ονομάσουμε εξατομικευμένο.
Ενοχοποίηση
Πρόκειται για τη μετατόπιση από τα δομικά χαρακτηριστικά της ανεργίας, τις συστημικές αντιθέσεις και τα διαρθρωτικά προβλήματα της αγοράς εργασίας στα χαρακτηριστικά και στις ανεπάρκειες του ίδιου του ανέργου. Παρόλο που οι θέσεις εργασίας μειώνονται δραματικά και οι νέες μορφές οργάνωσης της εργασίας δεν εξασφαλίζουν πλήρη απασχόληση, το άτομο είναι αυτό που ενοχοποιείται για την αδυναμία πρόσβασης στην αγορά εργασίας.
– Ποια θα μπορούσε να είναι μια σύγχρονη και ρεαλιστική αντιμετώπιση του προβλήματος;
– Ο συλλογικός χαρακτήρας που είχε τόσο η απασχόληση όσο και η ανεργία στο παρελθόν, π.χ. την εποχή του μεσοπολέμου, δεν άφηνε πολλά περιθώρια προσωπικής αναδιάταξης των σχεδίων ζωής των εργαζομένων. Ενώ ορισμένες επιδράσεις φαίνεται σε γενικές γραμμές να είναι κοινές, όπως η έλλειψη εμπιστοσύνης στο πολιτικοκοινωνικό σύστημα και η κοινωνική απάθεια, σήμερα διακρίνει κανείς δύο νέα στοιχεία στον άνεργο. Ενα που συνιστά μια πρόσθετη επιβάρυνση, όπως το αίσθημα προσωπικής ευθύνης και πιθανής δικής του ανεπάρκειας, και ένα άλλο που του δίνει κάποια ελπίδα να αντιμετωπίσει το πρόβλημα και αφορά την αναζήτηση νέων ευκαιριών εργασίας μέσω της κινητικότητας με την οποία οι νέοι σήμερα είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένοι. Αυτή είναι μια πραγματικότητα μοναχικής αναζήτησης ευκαιριών σε κάτι που παλαιότερα εθεωρείτο κοινωνικό αγαθό. Και εάν τα κράτη διαμορφώνουν το ρυθμιστικό πλαίσιο με επιτυχία ή όχι, η ρεαλιστική αντιμετώπιση της ανεργίας φαίνεται τελικά να είναι ατομική υπόθεση, και αντιμετωπίζεται από τη μεριά του ατόμου με την αναζήτηση ευνοϊκών οικονομικών και θεσμικών προϋποθέσεων. Ετσι, η φτωχοποίηση χωρών που αδυνατούν να παρέχουν αυτές τις προϋποθέσεις δεν είναι μόνο οικονομική αλλά είναι και μια φτωχοποίηση του μορφωτικού και κοινωνικού τους επιπέδου.
Η Ευρώπη σήμερα
– Πώς πρέπει να διαβάζουμε την αύξηση της ανεργίας στους νέους;
– Το παράδοξο είναι ότι οι νέοι σήμερα στην Ευρώπη παρουσιάζουν κατά μέσο όρο την υψηλότερη μόρφωση από ποτέ άλλοτε. Aρα η απόλυτη απόδοση και σύνδεση της ανεργίας με το μορφωτικό επίπεδο δεν ευσταθεί. Εξετάζοντας τις μεγάλες αποκλίσεις των ποσοστών ανεργίας των νέων ανάμεσα στα κράτη-μέλη της Ευρώπης -τα σχετικά χαμηλά ποσοστά στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη και τα πολύ υψηλά στον Νότο- διαπιστώνει κανείς παράγοντες όπως τις δυνατότητες προσαρμογής των εκπαιδευτικών συστημάτων των χωρών στις αναδιαρθρώσεις στην αγορά εργασίας, την επιρροή της κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης των νέων ως προς τις ευκαιρίες πρόσβασης στην αγορά εργασίας, τη σχολική διαρροή, το επίπεδο της τεχνικής εκπαίδευσης. Oμως πέρα από όλα αυτά, το σημαντικότερο είναι ότι λόγω της ύφεσης που πλήττει σήμερα πολλές χώρες της Ευρώπης -και με τον πιο δραματικό τρόπο την Ελλάδα- δεν δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας. Να υπογραμμίσουμε επίσης ότι η εφαρμογή μέτρων ευέλικτης αλλά ασφαλούς εργασίας συνέβαλε στην καταπολέμηση της ανεργίας, κυρίως των νέων στις σκανδιναβικές χώρες. Δυστυχώς στη χώρα μας η ευελιξία εφαρμόστηκε με τέτοιον τρόπο που κατέληξε να είναι ταυτόσημη με την αποδόμηση της αγοράς εργασίας και την απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων.
Ο Λάζαρσφελντ και η ομάδα του
Σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής, αλλά και από συνεντεύξεις της Μαρί Γιάχοντα, συζύγου του Λάζαρσφελντ και κύριας ερευνήτριας, εμπνευστής της ιδέας διεξαγωγής μιας κοινωνικής έρευνας για την ανεργία και συγκεκριμένα για την περιοχή του Μαρίενταλ ήταν ο πρόεδρος του Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, Ο. Μπάουερ. Στο κάλεσμα αυτό ανταποκρίθηκε ένας από τους θεμελιωτές της σύγχρονης κοινωνικής έρευνας, ο Πάουλ Λάζαρσφελντ, και η ερευνητική του ομάδα. Το έργο, με φορέα υποστήριξης το Αυστριακό Σωματείο για την αντιμετώπιση κοινωνικοψυχολογικών προβλημάτων, ξεκίνησε αρχές του 1930, ακριβώς την περίοδο που το εργοστάσιο σταματούσε τη λειτουργία του.
Το βιβλίο έχει κυκλοφορήσει στα ισπανικά, τα ιταλικά, τα κορεατικά κ.λπ. Την ελληνική μετάφραση και την επιστημονική επιμέλεια έχει αναλάβει ο κ. Νίκος Ναγόπουλος. Η έκδοση αναμένεται σύντομα από τον εκδοτικό οίκο Propobos. Θα περιλαμβάνει και επιλογές από το πρωτότυπο υλικό. Ο Νίκος Ναγόπουλος είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και αυτήν την περίοδο διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης.