Επανακυκλοφόρησε αυτές τις μέρες μια παλιά μετάφραση του ημερολογίου που κρατούσε ο Λέων Τρότσκι το 1935, όταν ζούσε εξόριστος στη Γαλλία («Ημερολόγιο της εξορίας, 1935», εκδ. Αγρα 2015). Η μετάφραση είναι του Λ. Μιχαήλ, μιας τραγικής μορφής του ελληνικού τροτσκισμού, και η πρώτη έκδοσή της έγινε τρία μόλις χρόνια μετά την παγκόσμια πρώτη έκδοση του ημερολογίου στα αγγλικά (Harvard University Press 1958). Στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ θεώρησε ότι μπορούσε να εμπιστευτεί το αρχείο του Τρότσκι η χήρα του Ναταλία Σέντοβα.
Ο Τρότσκι (1879-1940) αυτοπροσδιορίζεται, σε τούτο το ημερολόγιο και παντού αλλού, με εντελώς φυσικό τρόπο επαναστάτης. Λέει επαναστάτης, όπως κάποιος άλλος θα έλεγε ζωγράφος ή δικηγόρος, εννοεί δηλαδή μια ιδιότητα και μια δουλειά. Ναι, δουλειά του είναι η επανάσταση, δουλεύει γι’ αυτήν αδιάκοπα από το 1897 μέχρι τη δολοφονία του. Ετσι αυτοαποκαλούνταν όλες οι ηγετικές μορφές του κομμουνιστικού κινήματος. Σε τούτο το «Ημερολόγιο» συσχετίζει τη δουλειά του επαναστάτη με τη δουλειά του γιατρού, ιδίως του χειρουργού (σ. 165-66, 168): πρέπει να βασίζονται και οι δύο στη γνώση των νόμων της ιστορίας (ο πρώτος) και της φύσης (ο δεύτερος). Αντιγράφω και μια φράση από την αυτοβιογραφία του: «Το μοναδικό επάγγελμα που εξάσκησα στη Ν. Υόρκη ήταν του σοσιαλιστή επαναστάτη» («Η ζωή μου», 1929, εκδ. Αλλαγή 1986, σ. 255).
Χωρίς την κατανόηση του ανθρώπινου τύπου του κομμουνιστή επαναστάτη μένει ακατανόητος όλος ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας. Σημειώνω τα κυριότερα γνωρίσματά του, όπως αποτυπώνονται στο «Ημερολόγιο» μα και σε άλλα γραπτά του προφήτη της παγκόσμιας επανάστασης (και πολλών άλλων κομμουνιστών). Ακλόνητη πίστη, απολύτως θρησκευτικού τύπου: «Αν με εξοντώσουνε προτού η παγκόσμια επανάσταση προλάβει να κάνει ένα μεγάλο βήμα μπροστά –και φαίνεται πως θα κάνει– θα περάσω στην ανυπαρξία με την ακατάβλητη πίστη στη νίκη της υπόθεσης που υπηρέτησα όλη μου τη ζωή» (σ. 185).
Αμετάπειστη βεβαιότητα για την ορθότητα των απόψεών του και το δίκιο του, που θεμελιώνεται κυρίως στην ασφαλή γνώση των νόμων της ιστορίας. Προϊόν αυτής της παντογνωσίας είναι η υποτίμηση των αμαθών και παθητικών μαζών (βλ. την πολύ δηλωτική τελευταία σελίδα από τη «Ζωή μου», ό.π., σ. 551). Αυτή τη βαθιά γνώση της ιστορικής αναγκαιότητας εκφράζει και ενσαρκώνει το επαναστατικό κόμμα. Μανιχαϊστική αντίληψη του κόσμου: από τη μια η προλεταριακή επανάσταση και οι εργάτες της και από την άλλη όλοι οι υπόλοιποι. Εχθρότητα και χλευασμός των αντιπάλων, δηλαδή τελικά των πάντων πλην των δικών μας (βλ. στο «Ημερολόγιο» τον τρόπο με τον οποίο μιλάει ο Τρότσκι για τον Λεόν Μπλουμ). Αδίστακτη αποφασιστικότητα (σ. 147), περιφρόνηση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, πίστη στη βία. Ακλόνητη προσήλωση στον ιερό σκοπό, όποια και αν είναι τα χτυπήματα της μοίρας. Αυτή η μοίρα στάθηκε για τον Τρότσκι σκληρή. Εζησε πάνω από τη μισή ενήλικη ζωή του στην εξορία και τα τέσσερα παιδιά του, δύο κόρες από τον πρώτο γάμο και δύο γιοι από τον δεύτερο, πέθαναν όλα πριν από αυτόν: η πρώτη κόρη αυτοκτόνησε, η δεύτερη πέθανε από φυματίωση, τον έναν γιο τον ντουφέκισαν οι σταλινικοί την περίοδο των μεγάλων εκκαθαρίσεων και ο άλλος πέθανε στο Παρίσι κάτω από συνθήκες που θεωρήθηκαν ύποπτες. Εκείνος θα συνεχίσει παραταύτα να αγωνίζεται μέχρι τέλους για την παγκόσμια επανάσταση. Είναι πολύ χαρακτηριστική μια φράση της αυτοβιογραφίας του, πριν πάντως τον βρουν οι μεγαλύτερες προσωπικές συμφορές: «Απ’ τον καιρό που εξορίστηκα, διάβασα πολλές φορές στις εφημερίδες απόψεις πάνω στη “τραγωδία” που μ’ έπληξε. Δεν ξέρω καμιά προσωπική τραγωδία» («Η Ζωή μου», ό.π., σ. 550, υπογραμμίζοντας ο ίδιος τη λέξη «προσωπική»)!
Δεν λυπάμαι διόλου που χάθηκε στην Ευρώπη αυτός ο ανθρώπινος τύπος – όσο και αν εξακολουθούν να μας ταλανίζουν στον τόπο μας κάποιες κακέκτυπες απομιμήσεις του. Η ζωή έχει από μόνη της πολύ πόνο για να της προσθέτουμε και άλλον με τη βία των επαναστάσεων. Ούτε συμμερίζομαι το μεσσιανικό-αποκαλυπτικό πάθος να αλλάξουμε συθέμελα τον κόσμο, θεωρώ πολύ ευγενέστερη την προσπάθεια να τον συγκατοικήσουμε.
Πέρα από αυτά, υπάρχουν στο «Ημερολόγιο» και σελίδες αληθινά συγκινητικές, εννοώ εκείνες όπου ο μεγάλος επαναστάτης γράφει με τόση τρυφερότητα για τη γυναίκα του Ναταλία, εκφράζει τη χαρά του για τη φύση, την αγωνία του για τη ζωή του γιου του Σεργκέι ή όταν κάνει λόγο απλά και ήρεμα για την κατάθλιψή του.
Η έκδοση συμπληρώνεται με ένα μικρό κείμενο του Τρότσκι, γραμμένο στις 27 Φεβρουαρίου 1940, λίγους μήνες πριν τον δολοφονήσει ο σταλινικός πράκτορας Ραμόν Μερκαντέρ. Είναι η Διαθήκη του. Στο δισέλιδο αυτό κείμενο παρεισφρέει αναπάντεχα μια αφηγηματική παράγραφος: «Η Νατάσα μόλις ανέβηκε από την αυλή και άνοιξε διάπλατα το παράθυρο για να μπει πιο ελεύθερα ο αέρας στο δωμάτιό μου. Μπορώ και βλέπω, κάτω από τον τοίχο, το καταπράσινο σιρίτι του γρασιδιού και τον διάφανο γαλάζιο ουρανό πάνω από τον τοίχο, και παντού ηλιόφως. Η ζωή είναι όμορφη.» Εξοχα! Μένω μόνο με την απορία πώς ο ίδιος άνθρωπος, που χαιρόταν τόσο να βλέπει το καταπράσινο σιρίτι του γρασιδιού, θεωρούσε ηθική υποχρέωσή του να στερεί από άλλους ανθρώπους την ίδια δυνατότητα.