Στο γύρισμα της χιλιετίας, ο Ολλανδός συγγραφέας Χέιρτ Μακ πραγματοποίησε μια μεγάλη δημοσιογραφική αποστολή σε όλη σχεδόν την Ευρώπη που κράτησε έναν ολόκληρο χρόνο. Οι ανταποκρίσεις του στην εφημερίδα NRC Handelsblad μετουσιώθηκαν στο διεθνές μπεστ σέλερ «Στην Ευρώπη. Ταξίδια στον 20ό αιώνα» (Μεταίχμιο, μτφρ. Ινώ βαν Ντάικ-Μπαλτά, εισαγωγή Νίκος Μπακουνάκης).
Είχα συναντήσει τον συγγραφέα την άνοιξη του 2013, στο Αμστερνταμ, καθίσαμε στο εστιατόριο του ξενοδοχείου Σίλερ και από την τζαμαρία είχαμε θέα στην πανέμορφη πλατεία Ρέμπραντ με την τρισδιάστατη εκδοχή της κλασικής «Νυχτερινής περιπόλου». Σε εκείνη την κουβέντα μας, ο Χέιρτ Μακ είχε τονίσει μια σκέψη του που διαπερνά το βιβλίο: ότι η ιδέα της Ευρωπαϊκής Ενωσης είχε γεννηθεί μέσα από το τραύμα του τελευταίου πολέμου. «Εχω γνωρίσει μερικούς από τους ανθρώπους που έπαιξαν ρόλο στη γένεση και την ανάπτυξη της ιδέας μιας ενωμένης Ευρώπης», μου είχε πει, «και ήταν όλοι εξαιρετικά ιδεαλιστές. Κάποιοι ήταν Γερμανοί, κάποιοι είχαν περάσει από στρατόπεδα συγκέντρωσης».
Η επιτακτική ανάγκη για ειρήνη και δημοκρατία ήταν η βάση, το θεμέλιο για τη δημιουργία ενός θαύματος, αν αναλογιστεί κανείς από πού έβγαινε η Ευρώπη. Το ευρωπαϊκό εγχείρημα ήταν κάτι τόσο πρωτοφανές που ο ίδιος ο Ζακ Ντελόρ το είχε κάποτε αποκαλέσει «Αγνώστου Ταυτότητας Πολιτικό Αντικείμενο».
Στο βιβλίο του, ο Μακ παραθέτει μια δήλωση του Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ το 2007, σε μια φάση όπου είχαν φανεί τα πρώτα σύννεφα στην καρδιά της Ευρωζώνης. «Δεν πιστεύω ότι η γενιά που θα έρθει έπειτα από εμάς θα είναι σε θέση να ενώσει όλες αυτές τις εθνικές βιογραφίες, χωρίς η Ε.Ε. να διασπαστεί πάλι στις εθνικές της ενότητες – με όλους τους κινδύνους που αυτό συνεπάγεται». Σε εκείνο το μεγάλο του ταξίδι στην Ευρώπη, ο Μακ άκουσε και τον κινηματογραφικό σκηνοθέτη Ζάλιμαρ Ζίλνιτς να λέει: «Δεν έχετε ιδέα ποιοι περιμένουν στα παρασκήνια ώσπου να στραβώσουν τα πράγματα με όλες αυτές τις ευρωπαϊκές υποσχέσεις».
Ανεξέλεγκτο
Σήμερα ίσως να έχουμε μια κάποια ιδέα ειδικά εδώ, στην Ελλάδα. Σε κάθε περίπτωση όμως, σε ό,τι αφορά τα σφάλματα των ίδιων των Ευρωπαίων ηγετών, ο Μακ θεωρεί πως εποχή ορόσημο ήταν τα τέλη της δεκαετίας του ’70. «Τότε», μου είχε πει, «σχεδόν όλοι ξέχασαν την κοινωνία και στράφηκαν στην οικονομία. Κυριάρχησαν νούμερα, αριθμοί, ποσά. Μετά την κατάρρευση του Τείχους του Βερολίνου, το χρηματοοικονομικό σύστημα της Ευρώπης σταδιακά έπαψε να υπάγεται σε κανόνες, έγινε ανεξέλεγκτο. Ηταν η συνταγή για την τέλεια καταιγίδα την οποία ζούμε εμείς όλοι σήμερα».
Οταν τον ρώτησα σχετικά με τις λύσεις που δοκιμάστηκαν για την έξοδο από την κρίση, είχε τονίσει πως «θυμίζουν ιατρική του 19ου αιώνα: η ίδια θεραπεία σε όλους τους ασθενείς, ανεξαρτήτως της ιδιαιτερότητας της κατάστασης του καθενός. Αφαίμαξη σε όλους! Προφανώς και χρειάζονταν μέτρα λιτότητας αλλά μόνο με αυτά, δεν πας πουθενά, ειδικά σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου ο πολίτης δεν εμπιστεύεται τους θεσμούς αλλά την οικογένειά του. Πέρα λοιπόν από το γενικό ευρωπαϊκό πρόβλημα πρέπει να κοιτάξεις προσεκτικά το ιδιαίτερο πρόβλημα της κάθε χώρας, την κουλτούρα της, την κοινωνία της. Από την άλλη, δεν φταίει η Μέρκελ για όλα όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα. Οι Ελληνες είναι πρωτίστως θύματα των δικών τους πολιτικών και πρέπει να αντιμετωπίσουν κατάματα το δικό τους πρόβλημα».
Τον Μάιο του 2004, δέκα νέες χώρες της Ανατολικής και Νότιας Ευρώπης έγιναν μέλη της Ε.Ε. και κατά τον Μακ, «όλη η ενέργεια της Ενωσης επικεντρώθηκε στο στόχο της επέκτασης αντί της εμβάθυνσης των σχέσεων μεταξύ των υπαρχόντων μελών». Οταν ένα χρόνο αργότερα, ήλθαν και τα δύο απορριπτικά ως προς το προτεινόμενο «Ευρωπαϊκό Σύνταγμα» δημοψηφίσματα σε Γαλλία και Ολλανδία, σημείωσε: «Τώρα δεν ήταν πλέον τα μικρά, καινούργια ή ελαφρώς περιφερειακά κράτη-μέλη που δημιουργούσαν προβλήματα, όχι, αυτήν τη φορά ο πυρήνας αυτής της βαθιάς συνταγματικής και οικονομικής κρίσης βρισκόταν στα παραδοσιακά κράτη-μέλη, στους ίδιους τους ιδρυτές».
Εκδημοκρατισμός
Η Ευρωπαϊκή Ενωση δεν είναι παράδεισος, ποτέ δεν ήταν. Είναι όμως πολλές κατακτήσεις μαζί. «Η ευρωπαϊκή ενοποίηση ήταν –και είναι– πρώτ’ απ’ όλα μια μοναδική ειρηνευτική διαδικασία», γράφει ο Μακ. «Από τον Καρλομάγνο ώς τον Αδόλφο Χίτλερ, ηγέτες επιχείρησαν να δημιουργήσουν μια ενιαία Ευρώπη υπό έναν μοναδικό λαό και έναν μοναδικό εξουσιαστή. Αυτή τη φορά όμως η Ενωμένη Ευρώπη χτίστηκε από κοινού, και αυτό τα άλλαξε όλα. […] Ταυτόχρονα ήταν μια πρωτόγνωρη κίνηση στον τομέα του εκδημοκρατισμού και των ανθρώπινων δικαιωμάτων».
Την περασμένη Τρίτη το πρωί, μιλήσαμε με τον Χέιρτ Μακ στο τηλέφωνο. «Είμαστε πολύ ανήσυχοι εδώ στον βορρά με όσα γίνονται με την Ελλάδα», μου είπε. «Οχι για τις οικονομικές συνέπειες, αυτές θα είναι μάλλον ασήμαντες για εμάς. Ωστόσο, τυχόν αποκοπή της Ελλάδας από την Ε.Ε. θα είναι ένα τεράστιο χτύπημα στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα, το οποίο ήδη βρίσκεται σε κίνδυνο από μόνο του ― δείτε πώς κατέρρευσαν οι συνομιλίες για το μεταναστευτικό την προηγούμενη εβδομάδα. Σε ό,τι αφορά την ελληνική κρίση, θεωρώ πως και από τις δύο πλευρές υπάρχουν ευθύνες. Οι Ευρωπαίοι άργησαν πολύ να καταλάβουν ότι τα μέτρα λιτότητας είναι αδιέξοδο. Το ελληνικό χρέος είναι τόσο μεγάλο που είναι απλώς αδύνατον να αποπληρωθεί. Ομως, έδωσα πολλές διαλέξεις τον τελευταίο χρόνο, και στη Γερμανία, και πολλοί μου έλεγαν πως όντως η Ελλάδα έχει πιεστεί πολύ. Υπήρχε λοιπόν ένα πνεύμα αλλαγής κι όταν εξελέγη τον Ιανουάριο ο ΣΥΡΙΖΑ, είπα, πολύ ενδιαφέρον. Οταν όμως την ίδια ημέρα σχημάτισε κυβέρνηση με ένα αντιευρωπαϊκό ακροδεξιό κόμμα και άρχισε να επιτίθεται ακόμα και στους Γερμανούς που ήταν έτοιμοι να αλλάξουν στάση, απελπίστηκα. Είπα, τα καταστρέφουν όλα. Ξέρετε, τη δεκαετία του ’70 ήμουν συντάκτης σε ένα ριζοσπαστικό αριστερό περιοδικό και θυμάμαι το στυλ τους: πόσο κάποιοι ήθελαν να το παίξουν ήρωες, χαμένοι στον κόσμο τους και αυτοκαταστροφικοί. Λοιπόν, αυτό που έβλεπα τότε στις αριστερές ομάδες της Ευρώπης, το βλέπω σήμερα στον ΣΥΡΙΖΑ. Είναι πολύ λυπηρό διότι πολλά απ’ όσα έχει πει ο ΣΥΡΙΖΑ είναι σωστά. Επρεπε όμως να πείσουν τους συμμάχους τους, δεν είναι εχθροί τους οι Ευρωπαίοι. Και ο πρωθυπουργός δεν είναι ειλικρινής. Δεν λέει, ψηφίστε "όχι" και θα συμβούν αυτά, ψηφίστε "ναι" και θα συμβεί κάτι άλλο. Αντίθετα, τον είδα σε τηλεοπτική συνέντευξη την περασμένη Κυριακή, να λέει οι συντάξεις και οι μισθοί είναι ασφαλείς ― έχω συνηθίσει στους πολιτικούς να λένε ψέματα αλλά αυτό ήταν το κάτι άλλο».
Και οι συνέπειες;
«Η Ελλάδα έχει πλέον εισέλθει σε μια πολύ άσχημη περιπέτεια», συνεχίζει από την άλλη γραμμή του τηλεφώνου ο Χέιρτ Μακ. «Δείτε πόσο κακή εξέλιξη είχε, και συνεχίζει να έχει, η Αργεντινή, μια χώρα με πολύ μικρότερο χρέος και πηγές παραγωγής που δεν έχει η Ελλάδα. Βλέπουμε εδώ στην Ολλανδία, στην τηλεόραση, άπειρες συνεντεύξεις με Ελληνες πολίτες στους δρόμους και όσοι λένε "όχι" μιλούν για υπερηφάνεια, μιλούν με μια εθνικιστική ρητορική ― ούτε κουβέντα όμως για τις συνέπειες επί του πρακτέου διότι κανένας από την κυβέρνηση δεν είχε την ειλικρίνεια να τους πει τι σημαίνει αυτό και τι θα βρούνε μπροστά τους. Ειλικρινά σας το λέω αυτό, εμείς όλοι εδώ, φίλοι και γνωστοί μου, απλοί άνθρωποι, δάσκαλοι, εργαζόμενοι, έχουμε μια βαθιά λύπη για την Ελλάδα που αγαπήσαμε. Η καρδιά μας έχει κυριολεκτικά ραγίσει».