Η αντιμετώπιση του θανάτου καταδεικνύει την πορεία του πολιτισμού: από την εξέλιξη των μορφών των κοινωνιών στις οποίες ζούμε ώς την προσωπική μας επαφή με αυτό το φαινόμενο. Η σχέση μας με την απώλεια της ζωής είναι μια σχέση αντιστρόφως ανάλογη: όσο περισσότερο εκκοσμικεύεται μια κοινωνία, τόσο λιγότερη μεταφυσική αποδίδεται στη σχέση μας με τον νεκρό.
Η Ιωάννα Παρασκευοπούλου, στη μελέτη της «Το Α΄ Νεκροταφείο της Αθήνας. Ιστορικά οράματα 1834-2013» (εκδ. Πόλις), ιχνηλατεί ακριβώς αυτήν τη σχέση: πώς η Αθήνα, μετά την Επανάσταση του ’21, με τη βοήθεια των Βαυαρών, φυσικά, και του Διατάγματος του 1834, σε έναν αστικό ιστό, μοντέρνο και δυτικό. Ασφαλώς, δεν είναι μόνον η προσωπική μας σχέση με τον θάνατο που εξελίσσεται· αυτός ο παράγοντας επηρεάζει, τελικά, και τον τρόπο με τον οποίο ως συλλογικότητα –πολιτισμική, γλωσσική κ.λπ.– ερχόμαστε αντιμέτωποι με την κατάσταση του ανεπίστροφου αποχαιρετισμού. Η μελέτη δεν περιορίζεται στα εκατοντάδες γλυπτά και στους χιλιάδες ενταφιασμένους ώστε να καταδείξει τη σημασία του Α΄ Νεκροταφείου· αυτό που διαβάζουμε είναι, καταρχήν, η πορεία «αποχριστιανοποίησης» του θανάτου, όπου πλέον ο δήμος παίρνει στα χέρια του τον τρόπο ενθύμησης της απώλειας, στερώντας τον από την Εκκλησία. Και λέμε «επιθυμία», αφού με τον υπότιτλο του βιβλίου («Ιστορικά οράματα») περιγράφεται το σχέδιο της πόλεως για τη νεκρόπολή της, τον τρόπο που χώροι ενταφιασμού ανά την Αθήνα συγκεντρώνονται σε ένα χώρο (εξάλλου, το κοιμητήριο χωρίζεται σε ορθόδοξο, προτεσταντικό και εβραϊκό), ώστε η έννοια του θανάτου ως ανάμνησης διχαστικών ιστορικών γεγονότων να αποσοβηθεί και να βοηθήσει στο χτίσιμο μιας κοινωνίας ενωμένης υπό το πρίσμα του ορθολογισμού – και, βέβαια, της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Τέλος, πρέπει να αναφέρουμε τη χρήση του Α΄ Νεκροταφείου ως μέσου άσκησης πολιτικής μέσα σ’ αυτά τα χρόνια, αφού η ταξική διαστρωμάτωση (π.χ., ο διαχωρισμός των νεκρών σε επιφανείς και μη) είναι σαφής στο όραμα του κάθε πολιτικού ή δημάρχου.
«Η νεκρόπολη δεν είναι ο “καθρέφτης της πόλης”, όσο και αν αντανακλά τα οράματά της ή αν συντηρεί τη μνήμη των ειδώλων της. Είναι πάνω απ’ όλα το βήμα για την κριτική τους, για την αυτοκριτική και την ενδοανάκλαση της ίδιας της πόλης», καταλήγει η μελέτη.