Π. Σ. ΔΕΛΤΑ
Ρωμιοπούλες
Τρεις τόμοι – Α΄ Το ξύπνημα, Β΄ Λάβρα, Γ΄ Σούρουπο
επιμέλεια: Αλ. Π. Ζάννας
εκδ. Ερμής
Το πολυπόθητο «μεγάλο ελληνικό μυθιστόρημα» είχε, τελικά, γραφτεί από παλιά. Μα η συγγραφέας του το κλείδωσε στο συρτάρι και έδωσε, λίγο αργότερα, τέλος στη ζωή της, παραγγέλνοντας στις κόρες της να το εκδώσουν. Καθώς όμως ήταν αυτοβιογραφικό και ανάλγητο απέναντι σε πρόσωπα και πράγματα της οικογένειας, οι κόρες δεν βρήκαν, φαίνεται, το κουράγιο να το δημοσιεύσουν. Η πρώτη νύχτα του γάμου, παραδείγματος χάριν, με την οποία τελειώνει ο πρώτος τόμος, και στην οποία η Δέλτα έχει το θάρρος να αναφερθεί, κάνει την καρδιά του αναγνώστη να βουλιάξει, τα χέρια του να παγώσουν. Τα χρόνια πέρασαν, το ογκώδες τρίτομο έργο που οι σελίδες του καίνε, άλλοτε φωτιά, άλλοτε οξύ, έμεινε στο σκοτάδι μέχρι το 2014. «Τελικά οι Ρωμιοπούλες εκδόθηκαν εκατό σχεδόν χρόνια από την ημέρα που άρχισαν να συντάσσονται, και εβδομήντα πέντε χρόνια από τη χειρόγραφη απαρτίωσή τους», σημειώνει στο «The Book’s Journal» η ιστορικός Ιωάννα Πετροπούλου.
Τις έχουμε πια στα χέρια μας και, παρά τον όγκο τους, διαβάζονται απνευστί, καθώς η μεγάλη storyteller των ελληνικών γραμμάτων αγγίζει εδώ την ποιότητα του κλασικού. Και μολονότι είναι καταλυτικά μακρύ το χρονικό διάστημα της απόκρυψης, συναρτώμενης με ό,τι σημαίνει το βιβλίο αυτό ως προς τη συλλογική μας αυτοσυνείδηση –και σημαίνει πολλά!– ήρθε η στιγμή του «κάλλιο αργά παρά ποτέ», και τα άπλυτα ενός ιδιωτικού βίου με σημαίνουσες δημόσιες προεκτάσεις βγήκαν, επιτέλους, στη φόρα. Πώς το λένε οι φεμινίστριες; Τα εν οίκω, εν δήμω! Η Δέλτα, αυτοβιογραφούμενη με μάσκα την ηρωίδα της, Δέσποινα Κρινά-Δαπέργολα, υπήρξε αναμφισβήτητα τραγική σκαπανέας αυτών των αντιλήψεων.
Τσίρκας και Καβάφης
Μόνο με την τριλογία του Τσίρκα «Ακυβέρνητες πολιτείες» μπορώ να συγκρίνω τις «Ρωμιοπούλες» κατά την αφηγηματική δεινότητα, την πληρότητα της σύνθεσης και την αφθονία του υλικού. Είναι άραγε τυχαίο ότι και οι δύο αυτοί συγγραφείς, όπως άλλωστε και ο Καβάφης, ο αγαπημένος πλέον Cavafy της παγκόσμιας αναγνωστικής κοινότητας, φύονται από το δεύτερο μισό του 19ου μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα στο αγγλικό προτεκτοράτο της Αιγύπτου, στην ελληνική κοινότητα, και μεγαλώνουν πολύγλωσσοι, με μια ταυτότητα σύνθετη, αντιφατική; Ο αναγνώστης που εντρύφησε στις «Πρώτες ενθυμήσεις», τις ημερολογιακές σημειώσεις της Δέλτα για τα παιδικά της χρόνια, αλλά και στα «Ημερολόγιά» της, δεν θα εκπλαγεί από τον ψυχικό βασανισμό, την καταπίεση της γυναίκας, την κατάθλιψη που εκείνη αφηγείται και καταγγέλλει συνειδητά στις «Ρωμιοπούλες».
Στις «Πρώτες ενθυμήσεις» διαβάσαμε για τη σωματική και ψυχική κακοποίηση που τα παιδιά του ζεύγους Μπενάκη υπέστησαν από τους γονείς τους. Στο τρίτομο μυθιστόρημα η 19χρονη πρωταγωνίστρια συγκρούεται οδυνηρά με τους γονείς αυτούς και, αργότερα, με τον ανεπιθύμητο σύζυγο που οι συμβάσεις της επέβαλαν ηττάται και καταρρέει σταδιακά υπό το βάρος της σύγκρουσης. Αν στην πραγματική ζωή ανέχθηκε τις κοινωνικές συμβάσεις, το βιβλίο της τις καταγγέλλει. Η κατάρρευση που οδήγησε την ηρωίδα, και την ίδια τη Δέλτα, στην αυτοκτονία, σκηνοθετείται αριστοτεχνικά: συμβαίνει προοδευτικά από την πρώτη σελίδα, σαν να συνέβαινε από τη στιγμή της γέννησής της. Αποδίδεται μεν σαφώς, με ορθολογικά αναλυτική προσέγγιση, στις οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις και δομές, αλλά συνυφαίνεται καλλιτεχνικά με όλο το σκηνικό. Η ρομαντική σχολή συμπλέκεται, αντίστοιχα, με τον ρεαλισμό και ζει εδώ μεγάλες στιγμές, καθώς τοπίο και ιστορικά συμφραζόμενα «συμπράττουν» στην κορύφωση του δράματος.
Οπως τη γνωρίζουμε και από το σύνολο του έργου και της επιστολογραφίας της, η Δέλτα συγκρούεται με ένα ευρύτατο παραδοσιακό φάσμα της καθεστηκυίας τάξης, πρωτίστως βέβαια με την καταπίεση που υφίσταται ως κόρη, ως σύζυγος. Στρέφει μεν τα πυρά της εναντίον της γενικευμένης αυτής καταπίεσης, δεν παραλείπει όμως να την προσωποποιήσει εμφατικά στους γονείς της ηρωίδας της: τον μανιωδώς εξουσιαστικό και νοσηρά σκληρό πατέρα και τη φιλοχρήματη, υποκριτικά καθωσπρέπει, συναισθηματικά τυφλή απέναντι στα παιδιά της μητέρα. Με σθένος συνδέει την ιδιαίτερη ένταση αυτής της καταπίεσης με την ελληνική ταυτότητα. Ο τίτλος «Ρωμιοπούλες» είναι, στην πραγματικότητα, ευθέως καταγγελτικός, όπως θα διαπιστώσει σε πλήθος σχετικών αναφορών της ηρωίδας ο αναγνώστης: η μορφωμένη και πολυταξιδεμένη Πηνελόπη/Δέσποινα συνειδητοποιεί και καταγγέλλει από πολύ νωρίς ότι τα ελληνικά ήθη είναι απείρως σκληρότερα για τις γυναίκες από ό,τι τα αντίστοιχα δυτικά.
Η Δαπέργολα, όπως η Δέλτα (όπως ο Τσίρκας, όπως ο Καβάφης…) αρδεύεται από βαθιές αντιφάσεις: είναι φλογερή πατριώτισσα, αλλά αφήνει να εισέλθει στις σελίδες της και ο αντιπολεμικός προβληματισμός, π.χ. με τον εξαιρετικά ενδιαφέροντα «Ντανιέλο», τον καλλιτέχνη γιο της αδελφής της, που τυφλώνεται μετά τον τραυματισμό του στο μέτωπο. Εκεί όμως που πραγματικά εντυπωσιάζει είναι όταν επιτρέπει σε δηλητηριώδη επιστολογράφο να της προσάψει τον πατριωτισμό (και τον βενιζελισμό της!) ως απλό υποκατάστατο του απελπισμένου, παράνομου έρωτά της για τον Δραγούμη (τον Βάσο Γάβρα του μυθιστορήματος), που ποτέ δεν ολοκληρώθηκε. Η Δέλτα δεν απορρίπτει καθόλου αυτή την εκδοχή! Αναστοχαστική, χειραφετησιακή σαν γνήσια καλλιτέχνις, αντιμέτωπη με μια πολύ μοντέρνα όψη της έλλειψης νοήματος των μεγάλων ιδεών, διερωτάται εδώ απροκάλυπτα για την πιθανότητα ο πατριωτισμός της να είναι πράγματι ένα είδος ερωτικού, σεξουαλικού υποκατάστατου.
Η μοναχική συνεύρεση
Κορυφαία σκηνή αποτελεί η μοναχική συνεύρεση της ηρωίδας με το πτώμα του δολοφονημένου αγαπημένου της: αν δεν της δόθηκε εν ζωή, το αντρικό αυτό σώμα τής προσφέρεται εντέλει νεκρό, να το γδύσει, να το πλύνει, μόνη, απερίσπαστη, μιας και αυτοσκηνοθετείται ως νοσοκόμα στην οποία το καθήκον αυτό ανατίθεται στο πολεμικό νοσοκομείο του μακεδονικού Λαχανά. Ο θανατολάγνος ερωτισμός του ύστερου ρομαντισμού εκφράζεται εδώ σε σκηνικό ήδη σχεδόν εξπρεσιονιστικό, υπό το φως της λάμπας του πολεμικού νοσοκομείου.
Είτε μας αρέσει τώρα είτε όχι, πραγματικά μεγάλη ελληνική λογοτεχνία γράφουν ο πανσεξουαλικός, αντιδογματικά αριστερός Τσίρκας, ο ομοφυλόφιλος Καβάφης των πολλαπλών χειραφετήσεων και η αυτοκαταστροφική, ρομαντική πατριώτισσα, η αυτόχειρας μεγαλοαστή Δέλτα. Μέσα από τις «Ρωμιοπούλες» αναδεικνύεται διάπυρη, ξεβολεύοντας κάθε ξύλινη προσπάθεια να αναχθεί σε απλουστευτικά σχήματα, είτε από «αριστερή» είτε από «εθνικόφρονα» σκοπιά.