ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΜΠΑΤΡΗ
Ή όλοι ή κανείς
εκδ. Μεταίχμιο
Η αυτοθυσία είναι επικίνδυνο θέμα. Ηρωες τόσο ηρωικοί που πεθαίνουν προασπίζοντας απαράβατες αρχές, κινδυνεύουν να φανούν υπερβολικά εξιδανικευμένοι. Η περιπαθής ανάλωση του εαυτού προς υπεράσπιση υπερατομικών αξιών, όπως η τιμή, το ήθος, το καθήκον και η ζωή του άλλου, μπορεί να εμπνεύσει ηχηρά δράματα, η κορύφωσή τους, ωστόσο, δύσκολα θα αποφύγει τη διάχυση ηθικολογιών. Τα πέντε διηγήματα της Δέσποινας Μπάτρη (γεν. 1970) έχουν ηθικοπλαστικό χαρακτήρα, αλλά δεν είναι αυτή η κυριότερη αδυναμία τους. Οι προσωπογραφίες του βιβλίου προβάλλουν μέσα από αίμα και δάκρυα. Οι θυσίες που με άμετρο θάρρος καταβάλλουν οι ήρωες, τους καταματώνουν, σωματικά και ψυχικά, και τους κάνουν να σπαράζουν για όλα όσα με γενναιοψυχία έδωσαν. Οι δυσκολότερες νίκες, οι ταπεινότερες. Ολοι ανεξαιρέτως ολοφύρονται στις σελίδες μέχρι να απαλλαγούν από το θυσιασμένο σώμα τους, πάντα επιρρεπές στη λιποψυχία.
Το πιο επιτυχημένο, κατά τη γνώμη μου, διήγημα είναι «Το ρολόι». Μια ηλικιωμένη γυναίκα θρηνεί το αποξενωμένο κορμί της, το οποίο καταδίκασε σε έναν αρσενικό βίο για να συντηρήσει τα ορφανά θηλυκά της οικογένειας. Η Μπάτρη αποτυπώνει με τη δέουσα συγκίνηση τους γυναικείους αναστεναγμούς που αναβλύζουν μέσα από το ακυρωμένο σώμα, ενόσω τονίζει εύστοχα την αμφιθυμία της ηρωίδας της για το όφελος και το τίμημα. Καθώς αναθυμόταν τα ουρλιαχτά του φύλου μέσα της, που τόσες φορές είχε αναγκαστεί να σιγάσει, κοίταζε το ρολόι στον αριστερό της καρπό, που δεν έμοιαζε πια με «βαριά τιμή», εύσημο ενός άξιου αρσενικού, αλλά περισσότερο σαν ρετσινιά. Εξίσου ξένο νιώθει το σώμα της η ηρωίδα στο εναρκτήριο διήγημα, το ομώνυμο της συλλογής. Παραλυμένη από τον πόνο στο κρεβάτι του μαιευτηρίου, αδειασμένη από μια θνησιγενή ζωή, πενθεί τον νεκρό γιο της, τον οποίο ελπίζει να αναστήσει με την αυτοκτονία της. Το μάταιο της θυσίας, το κουράγιο που θέλουν τόσο τα μικρά όσο και τα μεγάλα, η επίγνωση της δειλίας, η «αβάσταχτη οδύνη της απώλειας», ο «ίλιγγος από τον παραλογισμό του χάους», περιδινούνται με ορμή στις σκέψεις της ηρωίδας σωριάζοντας κάθε ανάχωμα για τον μελοδραματισμό.
Σε όλα τα πεζά η Μπάτρη ενθέτει λεπτομέρειες, μικρά, φευγαλέα στιγμιότυπα μεγάλης όμως συναισθηματικής έντασης, που συντείνουν στον αναδιπλασιασμό της ήδη αβάσταχτης οδύνης. Η γυναίκα στο μαιευτήριο, για παράδειγμα, βλέπει άλλοτε σταγόνες γάλα να στάζουν από το στήθος της άλλοτε ένα γαλάζιο μπαλόνι να υψώνεται στον ουρανό, ενώ στη μνήμη της η μορφή του πατέρα και ένα σπαραγμένο σκυλί στηλιτεύουν το ηθικό της έλλειμμα. Το ικετευτικό όσο και κατηγορητικό βλέμμα ενός αιμόφυρτου σκύλου αντικρίζει στην επιφάνεια μιας λίμνης ένας υποψήφιος αυτόχειρας λίγο πριν ο επικείμενος θάνατός του ματαιωθεί από την ταυτόχρονη έλευση ενός δρομέα και ενός τρόλεϊ. Το διήγημα («Η κουκκίδα») θα μπορούσε να είναι καλό, αν η Μπάτρη δεν συσσώρευε τόσο δακρύβρεχτες κοινοτοπίες. Η «ασήμαντη κουκκίδα στο σύμπαν» που για «τόσο μόνο» είναι ικανή, το «δυσβάσταχτο έπαθλο» του να σώζεις ζωές ξέροντας πως δεν έσωσες περισσότερες, το ανέφικτο του να σώσεις κάποιον από τον εαυτό του. Η υπόγεια αναμέτρηση ανάμεσα στον δρομέα και τον υποψήφιο αυτόχειρα, που κινούνται αντιστικτικά, με προορισμό ο καθένας μια διαφορετική νίκη, άνοιγε ενδιαφέρουσες αφηγηματικές προοπτικές, αλλά η Μπάτρη διάλεξε την ευκολότερη.
Πέντε οι νεκροί στα δύο τελευταία πεζά της συλλογής. Τέσσερις αδελφές και ένας καπετάνιος αυτοκτονούν, οι πρώτες για να εξασφαλίσουν στην εναπομείνασα, τη μικρότερη, μια καλή προίκα και ο άλλος για να διασώσει την πατριωτική του τιμή. Ο θρηνητικός υμέναιος και το ύστατο ανδραγάθημα ενός γενναιόφρονος πολεμιστή κλείνουν τη συλλογή αποθεώνοντας το κεντρικό της μοτίβο, το αίμα και τα δάκρυα. Τη βαρύτητα των ανιστορούμενων τραγωδιών συνεπικουρεί η παράταξη κοφτών φράσεων σε έναν κατ’ επίφαση υποβλητικό ρυθμό, που περισσότερο μαρτυρεί συγγραφική αδεξιότητα. Η Δέσποινα Μπάτρη μπλέχτηκε στις παγίδες της θεματικής της, που δεν της επέτρεψε τελικά να τιθασεύσει την αφελή δραματοποίηση, τον υψηλόφρονα ιδεαλισμό και την ευσυγκινησία, που συναποτελούν τις σοβαρότερες αδυναμίες της γραφής της.