FRANCOIS TAILLANDIER
Η γραφή του κόσμου
μτφρ.: Αλεξάνδρα Κωσταράκου
εκδ. Πόλις, 2015
Εχουμε συνηθίσει, και δικαιολογημένα, να συνδέουμε αυτομάτως στο μυαλό μας το ιστορικό μυθιστόρημα με την έννοια του επικού, τόσο ως προς τις διαστάσεις όσο και ως προς την ατμόσφαιρα. Το ίδιο και τις ταινίες με ιστορική θεματολογία. Πράγματι, η ιστορική μυθοπλασία καταπιάνεται κατά κανόνα με μεγάλες, ενίοτε ηρωικές μορφές ή με περιόδους σπουδαίων επιτευγμάτων, ενώ μια περισσότερο ή λιγότερο συνειδητή αγωνία των δημιουργών όσον αφορά την «ιστορική ακρίβεια», που υποτίθεται ότι προσδίδει στο έργο επιπλέον κύρος, τους ωθεί ενίοτε σε υπερβολική περιγραφικότητα. Βάσει αυτών των κοινών χαρακτηριστικών, ένα ιστορικό μυθιστόρημα όπως «Η γραφή του κόσμου» του Ταγιαντιέ αποτελεί, αν μη τι άλλο, έκπληξη. Και δη εξαιρετικά ευχάριστη.
Εχουμε, δηλαδή, εδώ ένα βιβλίο σχετικά ολιγοσέλιδο κι ωστόσο εκπληκτικά χορταστικό. Το θέμα του είναι προνομιακό όσο και δύσκολο: ο μετασχηματισμός της Ευρώπης κατά τον 6ο αιώνα μ.Χ., οι συγκλονιστικοί κλυδωνισμοί στη μορφή του κόσμου, με τα πελώρια διαδοχικά κύματα άγνωστων φυλών να κατακλύζουν ανελέητα το πιο πολιτισμένο κομμάτι της ηπείρου μας αναζητώντας εδάφη για εγκατάσταση ή/και λεηλασία.
Επρόκειτο για αλλαγές κοσμογονικές, ασύγκριτα πιο ανατρεπτικές από οποιονδήποτε παραλληλισμό με τα σύγχρονα μεταναστευτικά-προσφυγικά ρεύματα προς την Ευρώπη που ενδεχομένως γεννιέται στο μυαλό μας. Και απείρως πιο βίαιες.
Μέσα στο δραματικό αυτό πλαίσιο, ο Ταγιαντιέ, πολύ σοφά, δεν επιλέγει την αναλυτική παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων αλλά προτιμά μια αφαιρετική προσέγγιση, που διαβάζεται σχεδόν σαν παραμύθι. Το δε γεγονός ότι η συγκεκριμένη περίοδος είναι εν πολλοίς άγνωστη στο ευρύ κοινό (και ιδίως το ελληνικό), μάλλον ευνοεί την ανάγνωση. Επίσης, ο συγγραφέας δεν εστιάζει στις μεγάλες προσωπικότητες. Στο μυθιστόρημά του δεν πρωταγωνιστεί, για παράδειγμα, ούτε ο Ιουστινιανός ούτε ο Θεοδώριχος (μολονότι αναφέρονται και αυτοί), ούτε όμως και κάποιο φανταστικό πρόσωπο που ο συγγραφέας θα μπορούσε να έχει επινοήσει, αλλά τρεις μορφές με ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ τους: ότι ήταν αληθινά ιστορικά πρόσωπα, ότι έπαιξαν ρόλο, περιφερειακό, στην ιστορική εξέλιξη και ότι εργάστηκαν προς την κατεύθυνση μιας κάποιας σταθερότητας μέσα στον τυφώνα της αλλαγής.
Καβαφικές μορφές
Και είναι αυτά τα χαρακτηριστικά που καθιστούν τον συγκλητικό Κασσιόδωρο, τη βασίλισσα Θεολίνδα και τον επίσκοπο Λέανδρο γοητευτικούς ως μυθιστορηματικούς ήρωες και με έναν παράξενο τρόπο οικείους: τα πρόσωπα του Ταγιαντιέ θυμίζουν απροσδόκητα μορφές από τα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη, ανθρώπους στις παρυφές της εξουσίας, πρόσωπα καιρών κατεξοχήν μεταβατικών. Κι ωστόσο, μέσα από τον σεβασμό και τη βαθιά κατανόηση του συγγραφέα για την Ιστορία (κι ο Καβάφης, άλλωστε, θεωρούσε εκ των ων ουκ άνευ την ιστορική ακρίβεια και τεκμηρίωση), μας μιλούν με την ήσυχη μελαγχολία της παραίτησης για τους ανθρώπινους πόθους που κρύβονται πίσω από τη λαμπρότητα (ή το σκοτάδι) των γεγονότων, και κυρίως για την αναπόδραστη ειρωνεία της Ιστορίας απέναντι στις επιδιώξεις μας, όσο υψηλόφρονες, θεάρεστες ή αγαθές κι αν είναι αυτές.
Γιατί οι ήρωες του Ταγιαντιέ προσπάθησαν το ακατόρθωτο: να σταματήσουν το ποτάμι των γεγονότων, να παγώσουν τον χρόνο, να διατηρήσουν ισορροπίες, να συντηρήσουν, να προεκτείνουν όσο γίνεται μια στιγμή ειρήνης. Απέτυχαν. Το τυχαίο βασιλεύει παντού και η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής είναι σπαρακτικά μικρή σε σχέση με τις τεκτονικές δυνάμεις της Ιστορίας. Ετσι, σε κάποιους, όπως ο Κασσιόδωρος, δεν απομένει παρά η γραφή· το μόνο που έχει να αντιτάξει ο άνθρωπος στο χάος είναι η αιχμαλώτιση μιας εικόνας του κόσμου μέσα στις σελίδες των βιβλίων, μια αποτύπωση της πορείας του πνεύματος, συστηματική, με τάξη. Στα βιβλία των ανθρώπων βασιλεύει ο Λόγος· στην Ιστορία, όχι. Το Μεγάλο Βιβλίο του Κόσμου είναι γεμάτο μουντζούρες, σκισίματα, μισοτελειωμένες φράσεις. Ποιος γράφει όμως το Βιβλίο του Κόσμου; Για ορισμένους ο Χρόνος, για τους ήρωες του Ταγιαντιέ, ο Θεός. Μόνο που ο Θεός είναι βίαιος. «Ουκ ήλθον βαλείν ειρήνην αλλά μάχαιραν». Κι ο άνθρωπος, στη διάρκεια της μικρής ζωής του, ονειρεύεται επί ματαίω την ειρήνη και την κανονικότητα, με τον ίδιο τρόπο που ατενίζει ο Κασσιόδωρος τα τρία πεύκα στο κτήμα του: την Πίστη, την Αγάπη και, πάνω απ’ όλα, την Ελπίδα.