Γ. Χ. Ωντεν
Πένθιμο μπλουζ
μτφρ.: Ερρίκος Σοφράς, εκδ. Κίχλη
Ποιητής κατεξοχήν ηθικός, ο Γ.Χ. Ωντεν τάχθηκε από νωρίς στη βασανιστική αναζήτηση μιας συστηματικής ιδεολογίας ικανής να λειτουργήσει σαν καθοδηγητικό νήμα σ’ ένα κόσμο ολοένα πιο πολύπλοκο και εχθρικό. Την αναζήτησε στη φιλοσοφία –στην αρχή στα γραπτά του Φρόιντ και του Μαρξ, αργότερα στον Κίρκεργκαρντ, στον Χάιντεγκερ στον θεολόγο Ράινχολντ Νίμπουρ– και την ενέγραψε ως πολιτική ανησυχία και αισθητικό νεωτερισμό στα πρώιμα ποιήματά του, σαν πολιτικό και θρησκευτικό συντηρητισμό στις όψιμες συνθέσεις του. Ο πολυγραφότερος, ίσως, ποιητής της γενιάς του («αν δεν γράψω κάθε μέρα κάτι, οτιδήποτε, καλό, αδιάφορο, σκουπίδι, νιώθω άρρωστος», ομολογούσε) ήταν, καθώς έγραψαν, «πολλοί διαφορετικοί ποιητές που λειτουργούσαν υπό το ίδιο όνομα». Αν και υπήρξε ο πρώτος Αγγλοσάξονας που εισήγαγε την κοινόχρηστη γλώσσα στην ποίηση, διέθετε παράλληλα τη διαγνωστική, χρησμοδοτική φωνή μιας αυθεντίας. Πρωτεϊκή ποιητική φύση, με μια πολυμάθεια πολυπλόκαμη, πολυδιάστατη και καταβροχθιστική, κατέλιπε έργο μεγάλης ποικιλίας – όσο για τη ζωή του, αυτή υπήρξε εξωφρενικά ευμετάβλητη. Σπαρασσόμενος από τη διάσταση ανάμεσα στην ομοφυλοφιλία του και την πίστη του, ανάμεσα σε μεταφυσικές ανησυχίες κι έναν εκκεντρικό τρόπο ζωής, αναλώθηκε μέσα στην αγάπη. Κάτοχος δύο διαβατηρίων, διατηρούσε σπίτια σε πέντε χώρες, συγχέοντας έτσι το νόημα του εντόπιου και του ξένου.
Επηρεάστηκε, ο ίδιος το ομολογεί, από τον Καβάφη και τους αρχαίους λυρικούς· ο Σαίξπηρ, του οποίου υπήρξε δεινός σχολιαστής, εγκαταβιοί στα γραπτά του. Δαιμονική τεχνική δεξιοτεχνία και ένα πνεύμα ανήσυχο συνθέτουν μια ποιητική ιδιοσυγκρασία που εγκολπωνόταν και στη συνέχεια απέρριπτε, σε μια διαδοχική μονογαμικότητα, μερικές από τις πιο προκλητικές πεποιθήσεις του 20ού αιώνα. Αλλά καμιά δεν ρίζωνε τελειωτικά, γιατί ένα ήταν το χαρακτηριστικό του: η αμφιβολία, η αυτοαμφισβήτηση, οι συνεχείς αναθεωρήσεις, οι αποκηρύξεις παλαιότερων ποιημάτων του, οι ιδεολογικές μεταστροφές.
Αυτή η εκπληκτική πολυμέρεια αποτυπώνεται στα ποιήματα που διάλεξε και μετέφρασε ο Ερρίκος Σοφράς και τώρα συναποτελούν τη δίγλωσση συλλογή που εξέδωσε η «Κίχλη». Καρπός αγάπης και προϊόν πολύχρονης, συστηματικής δουλειάς, το εγχείρημα του Ερρίκου Σοφρά είχε να αντιπαλέψει ακριβώς με εκείνα τα χαρακτηριστικά, που καθιστούν τον Ωντεν μεγάλο ποιητή: τη συνύπαρξη της πιο κοινής γλώσσας με την υψηλή λογιοσύνη, τη θαυμαστή πύκνωση των νοημάτων και κυρίως τη ρυθμική αγωγή των στίχων του. Ο Ωντεν ενεργοποιεί ηχητικά κινούμενες μορφές, πιστός στην επιταγή του Μαλαρμέ «να πάρουμε πίσω από τη μουσική αυτό που ανήκει στην ποίηση»· ενώνει το τραγούδι με τη σκέψη, συνταιριάζοντάς τα μάλιστα με τέτοιαν εντέλεια ώστε το νόημα των λέξεων δεν αποσπά ποτέ την προσοχή από την κίνηση της φράσης. Πιστός στη ρίμα του πρωτοτύπου, ο Ερρίκος Σοφράς δημιουργεί το κατάλληλο αντηχείο, μέσα από το οποίο θα μπορέσει ο αναγνώστης να αφουγκραστεί τη φωνή του ποιητή· κι αν ενίοτε η προσήλωση στην ομοιοκαταληξία επιβαρύνει το μέτρο με παραπανίσιες συλλαβές, ή θολώνει το νόημα, όπως π.χ. στο ποίημα, με τίτλο «Ρεμπώ», δεν είναι λίγες οι στιγμές που ο μεταφραστής συντονίζεται με τον σφυγμό του ποιητή. Τότε, το μετάφρασμα ανασαίνει στον παλμό του πρωτοτύπου και το μοναδικό ύφος του Ωντεν, πάντα τεχνικά άψογο συναντιέται με το επιμελές του ανάλογο στη γλώσσα μας.
«Εξαιτίας της Βαβέλ, η ποίηση είναι η πιο τοπικιστική απ’ όλες τις τέχνες», έλεγε ο Ωντεν. Ναι, αλλά η Βαβέλ, όπως μας έχει προειδοποιήσει ο Ουμπέρτο Εκο, δεν είναι ασθένεια από την οποία θα έπρεπε να θεραπευτούμε· είναι ένας τόπος πολυσημίας και πολυπλοκότητας, όπου κάθε φραστικός κόμβος μπορεί να αναλυθεί σε μια γραμμή σύνδεσης. Αυτό αποτολμούν οι ευσυνείδητοι μεταφραστές, αυτό έκανε και ο Ερρίκος Σοφράς: αποκατέστησε μια ευκρινή γραμμή επικοινωνίας με έναν από τους μεγαλύτερους ποιητές του 20ού αιώνα και έδωσε στον αναγνώστη την ευλαβικά διαμεσολαβημένη εικόνα ενός σπάνιου θηρευτή της λέξης και του αισθήματος.