ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ
Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα
επίμετρο Ν.Ε. Καραπιδάκης
εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2016 [1907],
Ενας μοναχικός λύκος, ταυτισμένος απόλυτα με μια ρομαντική ιδέα. «Ταυτισμένος» είναι λίγο. Αισθάνεται σαν να είναι η ίδια η ενσάρκωσή της. Αυτό είναι ο «Αλέξης» – Ιων Δραγούμης, σε τούτο το αφήγημα, με τον δηλωτικό τίτλο «Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα», γραμμένο το 1907. Το ελληνικό έθνος λοιπόν ως η υπέρτατη ιδέα, ως η έκφραση του πιο υψηλού ιδανικού. Και γειωμένο στα χώματα της μακεδονικής γης, εκεί όπου κατοικούν μεικτοί εθνοθρησκευτικοί πληθυσμοί στο πλαίσιο του παραπαίοντος οθωμανικού σύμπαντος.
Βρισκόμαστε στις αρχές του 20ού αιώνα. Το ελληνικό κράτος, χρεοκοπημένο οικονομικά, ταπεινωμένο στρατιωτικά λίγα χρόνια πριν (1897), αναζητεί τον προσανατολισμό του σε ένα διεθνές περιβάλλον άστατο, χωρίς σαφείς κανόνες. Αλλά τη Μεγάλη Ιδέα δεν την έχει εγκαταλείψει, τουλάχιστον ως φαντασίωση. Πώς όμως να την πραγματώσει, έτσι αδύναμο; Ο εθνικισμός του Ιωνος είναι βέβαια παλαιάς κοπής, είναι αυτοκρατορικός, φαντασιώνεται την κυριαρχία των ελληνικών κοινοτήτων εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δηλαδή ένα σχήμα που να μην είναι περιχαρακωμένο στα στενά όρια του ελλαδικού κράτους, το οποίο άλλωστε θεωρεί (μάλλον άδικα) μίζερο και τόσο ποταπό για να εκφράσει το «μεγαλείο» του απανταχού ελληνισμού. Και είναι επίσης εθνικισμός επιθετικός, πολεμοχαρής, διότι άλλωστε έχει να αντιμετωπίσει αντίστοιχους επιθετικούς εθνικισμούς από τα υπόλοιπα κράτη των Βαλκανίων. Ο υπέρτατος ήρωάς του σε αυτό τον αγώνα είναι μια άλλη επίσης μοναχική φιγούρα ιδεαλιστή, ο Παύλος Μελάς, γαμπρός του και σύντροφός του στο μακεδονικό αντάρτικο, που θα βρει τον θάνατο από τους Βούλγαρους κομιτατζήδες το 1904. Στα χρόνια αυτά διαδραματίζεται άλλωστε το βιβλίο, τρομερά πλούσιο σε πληροφορίες «από τα κάτω» για το μακεδονικό ζήτημα.
Οι θαυμαστές
Φανατικός αντιβενιζελικός, ύστερα από ένα πρώτο άκαρπο φλερτ με τον ηγέτη των Φιλελευθέρων, ο Δραγούμης δεν μπαίνει πάντως εύκολα σε ιδεολογικά καλούπια. Ο εθνικισμός του συνδυάζεται αρμονικά με σοσιαλιστικές ευαισθησίες όπως επίσης και με τον δημοτικισμό, ενώ αντλεί στοιχεία από Ευρωπαίους στοχαστές όπως ο Νίτσε και ο Μπαρές. Γι’ αυτό οι θαυμαστές του θα βρίσκονται –ιδίως μετά τον θάνατό του– σε όλα τα στρατόπεδα. Ο φιλελεύθερος Γ. Θεοτοκάς θα δει σε αυτόν έναν μείζονα κριτικό της «ψυχής του έθνους», ο δε Κ.Θ. Δημαράς εκείνον που δίνει ολοκληρωμένο σχήμα –στη θεωρία και στην πράξη– στον μεγαλοϊδεατισμό τού 19ου αιώνα, που ξεκινά ως αναζήτηση μιας νεοελληνικής ταυτότητας από τον Κ. Παπαρρηγόπουλο και φθάνει ώς τον Ψυχάρη και τον Π. Γιαννόπουλο.
Αλλά καθώς η ιδέα του «έθνους» κακόπεσε μεταπολεμικά στα χέρια είτε των σκληρών αντικομμουνιστών είτε μιας λούμπεν Ακροδεξιάς, μεταπολιτευτικά ο Δραγούμης δεν μπόρεσε να ξαναβρεί τη θέση που του αρμόζει στη νεοελληνική ιδεολογία. Κυρίως, να τοποθετηθεί όπως πρέπει στη γενεαλογία εκείνων που συγκρότησαν διανοητικά τη νεοελληνική ταυτότητα. Δεν μπορείς να μην είσαι «εθνικιστής» στην Ελλάδα της εποχής του Δραγούμη. Ολοι είναι, με τον τρόπο τους: αστοί, σοσιαλιστές, καθαρευουσιάνοι και δημοτικιστές. Η ιδιαιτερότητα του Δραγούμη είναι ο μοναχικός ρομαντισμός του. Είναι ο ίδιος ένας ανθρωπότυπος που εκφράζει πιο αυθεντικά από τον καθένα το μεταίχμιο μιας εποχής. Εκεί που ο αυτοκρατορικός ιδεαλισμός του 19ου αιώνα συναντάει την άνοδο των μεγάλων πολιτικών ιδεολογιών του 20ού. Σε αυτό το fin de siècle, μια μοναχική φιγούρα αγωνιά, παλεύοντας να αναδείξει το ελληνικό έθνος ως ένα πολιτισμικό δημιούργημα και λιγότερο ως περιεχόμενο μιας (εθνο)κρατικής οντότητας.
Η επιδίωξη αυτή θα ηττηθεί, ιστορικά. Αντίθετα, το «μίζερο» ελληνικό κράτος, μόλις πέντε χρόνια μετά τη συγγραφή του βιβλίου, θα έχει καταφέρει να εκπληρώσει σε μεγάλο βαθμό το μεγαλοϊδεατικό όνειρο πολλών γενιών. Μια κατάκτηση συλλογική, που δεν στερήθηκε ηρώων και αίματος.
Η δολοφονία του
1878: Γεννιέται στην Αθήνα, στις 14 Σεπτεμβρίου, το πέμπτο από τα έντεκα παιδιά της οικογένειας Δραγούμη, του πρώην πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη και της Ελισάβετ Κοντογιαννάκη.
1899: Επειτα από σπουδές Νομικής στο Παρίσι, εντάσσεται στον διπλωματικό κλάδο.
1903-04: Σε συνεργασία με τον γαμπρό του Παύλο Μελά, σύζυγο της αδελφής του Ναταλίας, οργανώνει τις ελληνορθόδοξες κοινότητες εναντίον των εξαρχικών κομιτάτων.
1905: Γνωρίζει στην Αλεξάνδρεια και συνδέεται ερωτικά με την Πηνελόπη Δέλτα. Η άλλη θυελλώδης του σχέση θα είναι με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη.
1910: Συμπράττει στην ίδρυση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», ενώ διατελεί και συνεργάτης (με το ψευδώνυμο Ιδας) του περιοδικού «Νουμάς», του Δημητρίου Ταγκόπουλου.
1915: Τον Μάιο παραιτείται από τη διπλωματική υπηρεσία και συμμετέχει στις εκλογές, όπου εκλέγεται ανεξάρτητος βουλευτής Φλώρινας. Προσεγγίζει αρχικά τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αλλά έρχεται σε ρήξη μαζί του.
1920: Στις 31 Ιουλίου, δολοφονείται από άνδρες της ασφαλείας του τότε αρχηγού της Χωροφυλακής, Εμμ. Ζυμβρακάκη, στη διασταύρωση των οδών (σημερινής) Βασιλίσσης Σοφίας και Παπαδιαμαντοπούλου.
*Ο Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας, διευθυντής του ΠΜΣ «Διακυβέρνηση και Επιχειρηματικότητα», αρχισυντάκτης της «Νέας Εστίας».