Πάπας Φραγκίσκος
Το όνομα του Θεού είναι έλεος
Μια συζήτηση με τον Αντρέα Τορνιέλι
μτφρ.: Εφη Καλλιφατίδη
εκδ. Διάμετρος
Κατά τη διάρκεια του τελευταίου Πάσχα και έχοντας συνειδητοποιήσει εδώ και καιρό ότι οι θρησκευτικές παραβολές, καθώς και το θείο δράμα, φέρουν μια διαχρονική πανανθρώπινη ιστορική αλήθεια, τα «Θεία Ευαγγέλια και η Πίστη» της Γαλλίδας ψυχαναλύτριας Φρανσουάζ Ντολτό επιβεβαίωσαν την ανάγκη μου να προσεγγίζω τα διδάγματα της Εκκλησίας και από μιαν άλλη σκοπιά, την ψυχαναλυτική. Αλλωστε, είτε είσαι πιστός, είτε είσαι άπιστος, σε κάτι πιστεύεις, και εντέλει ο άνθρωπος θα έπρεπε να είναι πάντα το ζητούμενο.
Η επίσκεψη του Πάπα
Λίγες ημέρες πριν είχε λάβει χώρα η επίσκεψη του Πάπα Φραγκίσκου στη Λέσβο για μερικές ώρες και παρακολουθούσα την παρουσία του από τα ελληνικά ΜΜΕ. Μου έκανε εντύπωση η ζεστασιά που έχει όταν βρίσκεται ανάμεσα σε ανθρώπους. Αυτός ο Πάπας, που δεν είναι πια νέος, διατηρεί μια νεανικότητα και ένα ζωηρό πνεύμα. Γι’ αυτό, όταν πληροφορήθηκα την κυκλοφορία στα ελληνικά της συνέντευξης που είχε δώσει στον Αντρέα Τορνιέλι, τυπωμένης και μεταφρασμένης από τον άρτι συσταθέντα εκδοτικό οίκο Διάμετρος, έσπευσα να τη διαβάσω.
Στην πυκνή συνέντευξη που παρατίθεται στο βιβλίο, ο Πάπας Φραγκίσκος αγγίζει δύο διαχρονικά ζητήματα της Εκκλησίας: την αμαρτία του ανθρώπου και την ανάγκη να υπάρξει έλεος. Αυτή ήταν, άλλωστε, και η ομιλία που έδωσε κατά τη διάρκεια της πρώτης λειτουργίας του ως Πάπας το πρωί της Κυριακής 17 Μαρτίου 2013 στον ναό της Αγίας Αννης στο Βατικανό. Μπροστά σε χιλιάδες κόσμου, ο Πάπας έβαζε τη σφραγίδα του, «το μήνυμα του Ιησού είναι το έλεος». Αυτό ήταν το ερέθισμα και του Τορνιέλι να του ζητήσει άμεσα και απλά μια συζήτηση επ’ αυτού. Και ο Πάπας με εντυπωσιακή ευκολία δέχθηκε. Τι είναι όμως το έλεος; Ο Ποντίφικας, μιλώντας για το έλεος, θεωρεί ότι το χωρίο του Κατά Ιωάννη που μιλάει για τη μοιχαλίδα, τη γυναίκα που οι Γραμματείς και οι Φαρισαίοι ετοιμάζονται να λιθοβολήσουν, εμπεριέχει μέσα από τη στάση του Ιησού όλη αυτήν τη χάρη. «Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθο βαλέτω», φέρεται να λέει ο Ιησούς και εκεί εντοπίζεται η ικανότητα του Ιησού να βάλει στη θέση τους Γραμματείς και Φαρισαίους, να τοποθετηθεί πάνω και πέρα από τον νόμο, αλλά να πει στη γυναίκα «Δεν σε κατακρίνω. Πήγαινε και μην αμαρτάνεις πια». Η ανάγκη να μην υπάρξει κριτική ματιά αλλά να γίνεται αντιληπτή η αμαρτία σαν ένα βήμα μέσα από το οποίο θα περάσει ο άνθρωπος, θα συγκρουστεί, θα λυγίσει, αλλά θα σηκωθεί και θα αλλάξει είναι επιτακτική. Η πτώση, όμως, αυτή δεν βρίσκει χώρο επανόρθωσης, γιατί δυσκολευόμαστε εμείς οι άνθρωποι στην έκφραση του ελέους. Είτε επειδή έχουμε απομακρυνθεί από το έλεος του Θεού, είτε επειδή αδυνατούμε να συναισθανθούμε, απομακρυνθήκαμε από το δικό μας έλεος, θα έλεγε ένας ψυχαναλυτής.
Και όσο το τραύμα χαίνει, τόσο ο πόνος είναι ανείπωτος.
Θρησκεία και ψυχανάλυση
Ο 266ος Πάπας, αυτός των φτωχών, όπως έχει κατά καιρούς ονομαστεί, ακούει στο όνομα Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο. Η επιλογή του θρησκευτικού του ονόματος προκύπτει από τον Αγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, ο οποίος απαρνήθηκε τα πλούτη για να βρεθεί δίπλα στους ταλαιπωρημένους της ζωής. Ο σημερινός Πάπας είναι μια ενδιαφέρουσα περίπτωση για πολλούς λόγους. Γεννήθηκε το 1936 στο Μπουένος Αϊρες της Αργεντινής από Ιταλούς γονείς. Σπούδασε Φιλοσοφία και Θεολογία στη Φιλοσοφική και Θεολογική Σχολή του Σαν Μιγκέλ και δίδαξε για αρκετά χρόνια λογοτεχνία και ψυχολογία σε σημαντικά Κολλέγια του Μπουένος Αϊρες. Πολύ νωρίς, το 1958, εντάχθηκε στο Τάγμα των Ιησουιτών. Μετά τη στροφή του προς τη θρησκευτική καριέρα υπηρέτησε ως διδάσκαλος των δοκίμων στη Θεολογική Σχολή και δίδαξε Θρησκευτικά.
Γίνεται αντιληπτό από τον τρόπο που ξεδιπλώνει τις σκέψεις του απέναντι στην ανάγκη ύπαρξης ελέους για έναν κόσμο που ταλαιπωρείται αενάως, από την απλότητα που έχει, την αίσθηση αυθεντικής αγάπης για τον άνθρωπο, καθώς και για το πόσο διαφοροποιείται όταν μιλάει για την αμαρτία και τη διαφθορά, ότι η φιλοσοφική και ψυχολογική σκευή του έχουν επηρεάσει τη σκέψη του. Διαβάζοντας το βιβλίο του, παρότι δεν εμφορούμαι από το ίδιο θρησκευτικό αίσθημα, ένιωσα ότι ο λόγος του –εάν βγάζαμε τη λέξη Θεός– θα ήταν το καλύτερο εγχειρίδιο για επίδοξους ψυχαναλυτές. Πότε καταλαβαίνουμε ότι κάποιος θέλει να θεραπευτεί, τι είμαστε εμείς που τον ακούμε, πώς σχετιζόμαστε με τα δικά μας προβλήματα, τι είναι αμαρτία αν δεν είναι μια συνεχής έλλειψη αλλά και γιατί ο αμαρτωλός δικαιούται χάρη, άρα και εξέλιξη, ενώ ο διεφθαρμένος όχι, είναι ζητήματα που μας απασχολούν στην επιστημονική κοινότητα. Μπορεί εμείς να μην αναζητάμε τον Θεό, αλλά για όλους τους επιστήμονες της ψυχικής υγείας το ζητούμενο θα έπρεπε να είναι η θεραπεία, η επανόρθωση. Και δυστυχώς, κανείς δεν θεραπεύει όταν αντιμετωπίζει εργαλειακά τη δουλειά του, όπως και κανείς εξομολόγος δεν ακούει εάν δεν συντονιστεί με την πτώση του εαυτού του. Είναι εντυπωσιακό ότι ο Πάπας Φραγκίσκος μιλάει για ένα πάγιο αίτημα των ανθρώπων, είτε είναι πιστοί είτε θεραπευόμενοι. Αυτοί που θα αλλάξουν ή θα δουν την ουράνια βασιλεία θα είναι αυτοί που θα έχουν συνείδηση του ελλείμματός τους. Αυτοί που θα αντέξουν να πέσουν για να σηκωθούν και δεν θα φτιάξουν ένα άρρωστο σύστημα για να κρυφτούν μέσα σε αυτό. Αναρωτιέμαι, πόσες φορές, δεν έχουμε συναντήσει ανθρώπους που ξεκινούν αισθανόμενοι πόσα λάθη έχουν κάνει, και όχι μόνο δεν συντρίβονται, αλλά ανθίζουν, ενώ την ίδια στιγμή πέφτουμε πάνω σε άλλους που κουνάνε το δάχτυλο ως «υγιείς» ή αναμάρτητοι, κάνοντας το περισσότερο κακό γι’ αυτούς και το περιβάλλον τους.