Το καλοκαίρι του 1982, κυκλοφόρησε η φήμη στον εμπόλεμο Νότιο Λίβανο ότι ένας Ισραηλινός ιπτάμενος χειριστής αρνήθηκε να βομβαρδίσει ένα σχολείο στην πόλη Σαϊντά, άλλαξε πορεία και ξεφορτώθηκε τις βόμβες στη θάλασσα.
Για χρόνια κυκλοφορούσε αυτή η ιστορία χωρίς ποτέ να επιβεβαιωθεί αν όντως συνέβη στ’ αλήθεια ή αν ήταν μύθος. Ο Ακράμ Ζααταρί (Akram Zaatari) ήταν 16 ετών όταν την πρωτάκουσε· ήξερε καλά το σχολείο: είχε φοιτήσει εκεί και το είχε διευθύνει ο πατέρας του επί είκοσι συναπτά έτη.
Σήμερα ο Ζααταρί είναι 51 ετών, ζει στη Βηρυτό και απολαμβάνει διεθνή καταξίωση ως εικαστικός καλλιτέχνης, με εκθέσεις στο ΜΟΜΑ της Νέας Υόρκης, στο Πομπιντού του Παρισιού, στην Τέιτ Μόντερν του Λονδίνου. Ξεκίνησε ως αρχαιολόγος γι’ αυτό και ορίζει τα έργα του ως «ανασκαφές»: στα σύντομα, ποιητικά βίντεο και ντοκιμαντέρ του προσεγγίζει κοινές, συνηθισμένες τοποθεσίες σαν να ήταν αρχαιολογικά ερείπια· το μήνυμα είναι πάντοτε κρυμμένο μέσα στα ερείπια.
Το 2002, είκοσι χρόνια μετά τα δραματικά γεγονότα του 1982 (που τόσο αριστοτεχνικά αφηγείται, από άλλη σκοπιά, ο Αρι Φόλμαν στο εκπληκτικό animation «Βαλς με τον Μπασίρ»), σε δημόσια συζήτησή του με τον Ισραηλινό σκηνοθέτη Αβι Μογκραμπί, ο Ζααταρί αφηγήθηκε την ιστορία του αντιρρησία πιλότου, εν είδει παραβολής για την ανθρωπιά μέσα στη φρίκη του πολέμου.
Η συνομιλία δημοσιεύθηκε και όχι πολύ καιρό μετά συνέβη το αναπάντεχο: ο πιλότος της ιστορίας μίλησε δημόσια. Ο Χαγκάι Ταμίρ, μεγαλωμένος σε κιμπούτζ και με σπουδές αρχιτεκτονικής στο ενεργητικό του, ήξερε πολύ καλά πότε ένα κτίριο που έβλεπε μέσα από το πιλοτήριο ήταν νοσοκομείο ή σχολείο. Η ιστορία του ήταν αληθινή· η άρνησή του προς τους ανωτέρους του επίσης, παραμένοντας επτασφράγιστο μυστικό.
Ο Ζααταρί εξεπλάγη: όπως δήλωσε στους New York Times, πώς έγινε και ήδη από το 1982 η ιστορία ενός ανώνυμου –τότε– Ισραηλινού πιλότου είχε κυκλοφορήσει στη γειτονιά του – σε περιοχές όπου ο Ταμίρ δεν είχε πατήσει ποτέ το πόδι του;
Η ιστορία παραήταν καλή για να είναι αληθινή. Να όμως που ήταν. Και, κάπως έτσι, ο Ζααταρί, ο οποίος μεγάλωσε ηχογραφώντας τον βόμβο από τις τουρμπίνες των αεριωθούμενων μαχητικών και φωτογραφίζοντας εκρήξεις στη μαρτυρική Βηρυτό, μετέτρεψε την ιστορία του Ταμίρ σε ένα σύντομο, σιωπηρό ηχητικό δρώμενο, με τίτλο «Γράμμα σε έναν αντιρρησία πιλότο» (από το «Γράμμα σε έναν Γερμανό φίλο» του Αλμπέρ Καμί). Το 2013 εκπροσώπησε τον Λίβανο στην Μπιενάλε της Βενετίας με αυτό.
Η σημερινή φωτογραφία είναι ένα από τα πλάνα του έργου: μια σαΐτα που ίπταται πάνω από την ξαναχτισμένη πόλη, με τη θάλασσα στο βάθος. Είναι όντως μια εικόνα βουβής, ειδυλλιακής γαλήνης και εναέριας αρμονίας. Το υπόγεια τραγικό στοιχείο στην όλη εικόνα μού το υπογραμμίζει βέβαια ο κύριος Γκρι: το σχολείο που αρνήθηκε να βομβαρδίσει ο Ταμίρ χτυπήθηκε αργότερα σφοδρά από κάποιον συνάδελφό του.
Οπως είχε πει και ο Αμερικανός στρατηγός Σέρμαν αναφερόμενος στον αμερικανικό εμφύλιο: «Ο πόλεμος είναι κόλαση». War is Hell.