VANGELIA BALTA –
AYTEK SONER ALPAN (επιμ.),
Μουχατζηρναμέ-Muhacirnâme
(Karamanl Muhacirler Için Siirin
Sedas/Poetry’s Voice for
the Karamanlidhes Refugees)
εκδ. Istos Yayinlari,
Politika Historika Dizisi
Λίγες πτυχές των ελληνοτουρκικών διαπολιτισμικών σχέσεων έχουν υπάρξει τόσο αμφιλεγόμενες όσο η υπόθεση των Καραμανλήδων, των τουρκοφώνων ελληνορθοδόξων πληθυσμών της Μικράς Ασίας. Γράφοντας τουρκικά αλλά με ελληνικούς χαρακτήρες, οι Καραμανλήδες διατήρησαν τη γλωσσική τους μορφολογική ιδιαιτερότητα στο μεταίχμιο μεταξύ της τουρκικής και της ελληνικής γλώσσας και ανέπτυξαν πολυσχιδή εκδοτική δραστηριότητα κατά τους υστέρους οθωμανικούς χρόνους. Καθώς η θρησκεία και όχι η γλώσσα ορίσθηκε ως το κριτήριο για τη διάκριση Ελλήνων και Τούρκων κατά τις διαπραγματεύσεις της Λωζάννης, οι Καραμανλήδες, που δεν είχαν ήδη πάρει τον δρόμο της προσφυγιάς προς την Ελλάδα, αντηλλάγησαν το 1924 με τους εναπομείναντες Τούρκους της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Κρήτης και των νήσων του Ανατολικού Αιγαίου. Η βαθμιαία γλωσσική αφομοίωση των Καραμανλήδων στη νέα ελληνική δεν έγινε προτού αφήσουν πίσω τους μια μικρή αλλά εντυπωσιακή εκδοτική παραγωγή, στην Αθήνα, την Καβάλα και τη Δράμα, πόλεις που συγκέντρωσαν συμπαγείς καραμανλήδικους πληθυσμούς. Μεταξύ των εκδοτικών πρωτοβουλιών ξεχωρίζει η καραμανλήδικη έκδοση της εφημερίδος «Προσφυγική Φωνή», η οποία κυκλοφόρησε στην Αθήνα μεταξύ των ετών 1924 και 1927 υπό τον τίτλο «Μουχαδζήρ Σεδασή», και σκοπό είχε να αποτελέσει το βήμα των αιτημάτων και των προσδοκιών των Καραμανλήδων προσφύγων στη δική τους γλώσσα.
Διάψευση προσδοκιών
Η παρούσα έκδοση, σε επιμέλεια της Ευαγγελίας Μπαλτά και του Αϋτέκ Σονέρ Αλπάν, φέρει στο φως είκοσι πέντε καραμανλήδικα ποιήματα, τα οποία δημοσιεύθησαν στην εφημερίδα «Μουχαδζήρ Σεδασή» κατά τον βραχύ βίο της. Η θεματική των ποιημάτων δεν αποτελεί έκπληξη. Οι δυσκολίες προσαρμογής στην Ελλάδα, η αβελτηρία και η αδιαφορία των δημοσίων υπηρεσιών, οι διαψευσθείσες προσδοκίες και οι ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των πολιτικών, η απώλεια οικείων προσώπων, οι δύσκολες σχέσεις με τον γηγενή πληθυσμό της Μακεδονίας, αλλά και οι πολιτικές εξελίξεις στην Τουρκία, ιδίως οι μεταρρυθμίσεις του Μουσταφά Κεμάλ, βρίσκουν τη θέση τους στην ποίηση των Καραμανλήδων. Δεν θα μπορούσαν να λείπουν και τα ποιήματα που αναφέρονται νοσταλγικά στην ποθητή πατρίδα της Ανατολής, αλλά και στην προσήλωση των Καραμανλήδων στην εθνική ιδεολογία. Το τελευταίο είχε τη σημασία του, δεδομένης της ευκολίας με την οποία η γλωσσική ιδιοτυπία των Καραμανλήδων τους εξέθετε σε χαρακτηρισμούς που αμφισβητούσαν την ελληνική τους ταυτότητα.
Η συλλογή των είκοσι πέντε καραμανλήδικων ποιημάτων συνοδεύεται από αναλυτικά σχόλια αλλά και πρωτότυπα σκίτσα του Σεμίχ Πορόι, πρόσφυγα και αυτού τρίτης γενιάς με καταγωγή από τα Πορόια Σερρών. Η δίγλωσση (αγγλικά και τουρκικά) έκδοση έγινε στην Κωνσταντινούπολη από τις εκδόσεις «Ιστός», οι οποίες εδώ και μερικά χρόνια αναβιώνουν με επιτυχία τη μακραίωνη ελληνική εκδοτική παράδοση της Κωνσταντινουπόλεως.
Σε μια εποχή που ο εμφύλιος της Συρίας έχει επαναφέρει στην επικαιρότητα το προσφυγικό ζήτημα σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, η ανάγνωση των ποιημάτων των Καραμανλήδων προσφύγων υπενθυμίζει τη γλωσσική και πολιτιστική πολυτυπία που χάθηκε κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνος, σε μια εποχή που οι νέες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες μάς καλούν να επανυιοθετήσουμε τις αξίες της πολιτιστικής συνυπάρξεως και των γονίμων ανταλλαγών. Το βιβλίο των Μπαλτά και Αλπάν ανακαλεί στη μνήμη μια από τις πλέον επώδυνες σελίδες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, υπογραμμίζει την πανανθρώπινη διάσταση του δράματος της προσφυγιάς και συμβάλλει με έξοχο τρόπο στην ανάδειξη της κοινής μοίρας του πρόσφυγα του άλλοτε και του σήμερα. Οπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Σ. Τριανταφυλλίδης στο ποίημά του «Μουχαδζηρίν Ντεστανή» (Το Επος του Πρόσφυγα): Πόσες απελπισμένες οικογένειες κοιμούνται στον δρόμο/ Πωλούν και το πουκάμισό τους για μια μπουκιά ψωμί/ Δύσμοιρε πρόσφυγα, φτώχυνες, κανείς δεν νοιάζεται για τα χάλια σου/ Κανείς δεν σου βάζει μια δραχμούλα στο χέρι.
Αποτελεί ευχής έργον να ολοκληρωθεί το συντομότερο η έκδοση του έργου και στη νέα ελληνική.
* Ο κ. Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης είναι αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Μπίλκεντ και επιστημονικός συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ.