Συνηθίζονται οι απολογισμοί στο τέλος κάθε χρονιάς, σε ό,τι αφορά τα του πολιτισμού: τι ξεχωρίσαμε, τι μας εντυπωσίασε περισσότερο, τι μας έμεινε. Αυτό που επίσης συνηθίζεται είναι οι επιλογές να γίνονται με βάση τη βαρύτητα των γεγονότων ή των προσώπων, καθώς επίσης και από τους συντάκτες του πολιτιστικού τμήματος.
Φέτος σκεφτήκαμε να το πάρουμε λίγο αλλιώς: οι επιλογές να έχουν έναν περισσότερο προσωπικό χαρακτήρα, κυρίως όμως, να μη γίνουν από τους «συνήθεις ύποπτους». Ετσι, ζητήσαμε από ορισμένους συναδέλφους άλλων τμημάτων στην «Κ», ξεκινώντας από τον επικεφαλής, τον διευθυντή της εφημερίδας κ. Αλέξη Παπαχελά, να μας πούνε τι ξεχώρισαν εκείνοι από τις τέχνες και τα γράμματα, από τα πρόσωπα του πολιτισμού τη χρονιά που μας αφήνει. Θέλαμε την άποψη ανθρώπων που και ψαγμένοι και υποψιασμένοι είναι, πλην όμως με μια πιο «παρθένα» ματιά στα πολιτιστικά ή, αν προτιμάτε, δίχως τη λεγόμενη επαγγελματική διαστροφή των πολιτιστικών συντακτών. Επιπλέον, ο αγαπητός Δημήτρης Χαντζόπουλος εικονογραφεί το σημερινό μας αφιέρωμα με τον δικό του τρόπο. Καλή χρονιά σε όλους.
Η. Μ.
Ο Bruce και ο Τρικούπης
Ενα βιβλίο και μία συναυλία συγκρατώ από το 2016. Είχα την τύχη να ακούσω τον Bruce στο Νιου Τζέρσεϊ. Ηταν μία μοναδική εμπειρία. Ο ίδιος είχε αστείρευτη ενέργεια και ο κόσμος, που λόγω εντοπιότητας ήταν πραγματικά ο «κόσμος του», συμμετείχε με πάθος. Από μια άποψη ήταν ίσως μία ωδή σε μια Αμερική που δεν χάνεται αλλά πολιτισμικά και αξιακά υποχωρεί.
Το βιβλίο είναι η βιογραφία του Χαρίλαου Τρικούπη από τη Λίντια Τρίχα (εκδ. Πόλις). Ομολογώ ότι παρά τον όγκο του το τέλειωσα σε ένα Σαββατοκύριακο. Εχει ό,τι προσδοκά κανείς από μια βιογραφία: ανάγλυφη περιγραφή του ήρωα, το διεθνές περιβάλλον, την εσωτερική ιστορική συγκυρία. Και όλα αυτά δοσμένα με ένα τρόπο που κρατάει το ενδιαφέρον και σε ταξιδεύει σε μία άλλη εποχή. Σε κάνει βέβαια να αναρωτιέσαι γιατί έπειτα από κάθε Τρικούπη πρέπει οπωσδήποτε να έρχεται ένας Δηλιγιάννης. Ερώτημα επίκαιρο, όσο ποτέ.
ΑΛΕΞΗΣ ΠΑΠΑΧΕΛΑΣ
Τρία διαφορετικά βιβλία
Τρία πράγματα μου έμειναν από τρία πολύ διαφορετικά βιβλία: η αυτοβιογραφία του Bruce Springsteen, «Born to run», στην οποία καταρρίπτει ο ίδιος τον μύθο του σκληρού μάγκα και περιγράφει με ειλικρίνεια τη μάχη με την κατάθλιψη ενός ανθρώπου που μπορεί τα έχει όλα –δόξα, χρήμα– αλλά μόνος του δεν έχει τίποτα.
Το βιβλίο «Στην Κόλαση των Δύο Πολέμων: Ευρώπη 1914-1949», στο οποίο ο Βρετανός ιστορικός Ιαν Κέρσοου (Ian Kershaw) εξηγεί πώς η Ευρώπη βυθίστηκε στο αίμα δύο φορές αλλά και πώς χτίστηκε το διεθνές οικονομικό και πολιτικό σύστημα που σήμερα κλονίζεται. Τέλος, το βιβλίο «I Contain Multitudes» («Εμπεριέχω πλήθη»)· ο Εντ Γιονγκ (Ed Yong) παρουσιάζει τη συγκλονιστική συμβίωσή μας με τρισεκατομμύρια μικρόβια – τα οποία φθάνουν στο να καθορίζουν την εξέλιξη του καθενός μας αλλά και του ανθρώπινου είδους.
ΝΙΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΡΑΣ
Το Νομπέλ στον Ντίλαν
Πιο πολύ από όσα συνέβησαν το 2016 με συγκίνησε η Πάτι Σμιθ, σαν ντροπαλή μαθήτρια στη Στοκχόλμη, να χάνει τα λόγια της στο «A Hard Rain’s A-Gonna Fall» του Μπομπ Ντίλαν και να ζητάει συγγνώμη από τους παριστάμενους με τα σμόκιν και το αυστηρό ύφος. Δεν θα σταθώ καθόλου στη συζήτηση αν ο Ντίλαν έπρεπε να πάρει ή όχι το Νομπέλ: το Desolation row είναι αληθινή ποίηση και στίχοι όπως «κάνει έρωτα σαν γυναίκα, αλλά σπάει σαν μικρό κορίτσι» (Just like a woman) ό,τι πιο τρυφερό έχει γραφτεί. Εξάλλου: θα ήταν δίκαιο να δοθεί το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας στον Διονύση Σαββόπουλο; Για μένα η απάντηση –για τους ίδιους ακριβώς λόγους– είναι αυτονόητη.
ΞΕΝΙΑ ΚΟΥΝΑΛΑΚΗ
Ο πλούτος των Φούρνων
Η εικόνα του αρχαιολόγου Γιώργου Κουτσουφλάκη να κουβαλάει κάθε καλοκαίρι αμφορείς πάνω στο φουσκωτό σκάφος «Ναυτίλος» είναι γνώριμη στη μικρή κοινωνία των Φούρνων. Φέτος, όμως, η συγκομιδή της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Εντόπισαν δεκάδες ίχνη αρχαίων ναυαγίων και έφεραν στην επιφάνεια πλούσια ευρήματα. Για πρώτη φορά τόσοι πολλοί ντόπιοι, ψαράδες και δύτες, μοιράστηκαν τα μυστικά τους, βοήθησαν στις έρευνες – με πρώτο από όλους έναν απόγονο πειρατή, τον Μάνο Μύτικα. Ηταν σπουδαίο που είδα από κοντά τις προσπάθειές τους. Κατάφεραν με λιγοστούς πόρους να αναδείξουν την κληρονομιά ενός τόπου και να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των κατοίκων του.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Οι θάνατοι του 2016
Ηταν μόνον 53. Αυτό ήταν που με σόκαρε, όταν άκουσα ότι πέθανε και o George Michael. Και ασυνείδητα έκανα κάτι που ίσως συνέβη και σε σας. Υπολόγισα πόσο ήταν η αφεντιά μου και πόσο εκείνος όταν πρωτοέβγαλε το 1984 το «Wake you up before you go go» με τους Wham. Ηταν μόλις 21 ετών κι ας μου φαινόταν «πολύ μεγάλος» στα 15 μου. Μου στοίχισαν πολύ οι θάνατοι το 2016, εξ ου και γράφω γι’ αυτούς. Στεναχωρήθηκα με τον Cohen, περισσότερο με τον Prince, με έπιασα να δακρύζω με τον Bowie. Και τώρα, με τον George Michael, κατάλαβα και το λόγο που μου στοίχισαν τόσο πολύ. Νομίζω, στον Μάνο Χατζιδάκι ανήκει η φράση «όσο μεγαλώνουμε, γινόμαστε συνομήλικοι». Ε, λοιπόν όσοι κινούμαστε ηλικιακά πάνω-κάτω από τα 50 θρηνούμε πια διπλά αυτούς τους θανάτους, γιατί μας υποχρεώνουν να θρηνήσουμε μαζί τους και τις πιο ωραίες εφηβικές μας αναμνήσεις. Μέσα στην αδιάγνωστη ημικατάθλιψη που μας έχει επιβάλει η παράνοια της χώρας λειτουργούν σαν το κερασάκι στην τούρτα. Αυτής που σβήναμε ανέμελα στα νιάτα μας πιστεύοντας ότι έχουμε όλη τη ζωή μπροστά μας. Καλή μας χρονιά και το εννοώ.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΟΥΛΑΣ
Μελαγχολική «Λυσιστράτη»
Η Ιστορία δείχνει ότι η συμφιλίωση είναι ουτοπία, ότι ο πόλεμος –με διάφορες μορφές του– είναι πάντα παρών ανά τον κόσμο. Ετσι, η κατάληψη της Ακρόπολης των Αθηνών από τη Λυσιστράτη και τις γυναίκες της δεν είναι παρά προσωρινή νίκη κατά του πολέμου. Τα διηγήθηκε αδρά η φετινή μελαγχολική «Λυσιστράτη» του Μιχαήλ Μαρμαρινού για το Εθνικό Θέατρο, μια ουσιαστική πρόταση (ως τέτοια προϋποθέτει και τις ενστάσεις) για την ανάγνωση των αρχαίων θεατρικών έργων. Σκηνοθεσία, μετάφραση και ερμηνείες ανέδειξαν την ωραιότητα του γυναικείου γυμνού. Σώματα που «διηγήθηκαν» ιστορίες, σε μια παράσταση στην οποία η ποίηση συμπορεύθηκε με την Ιστορία.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΛΑΚΑΣΑΣ
Από τα ’80s, με αγάπη
Το «Stranger Things», η σειρά οκτώ επεισοδίων που μεταδόθηκε το περασμένο καλοκαίρι από το Netflix, ήταν ένα από τα μικρά τηλεοπτικά θαύματα του 2016. Η επιστημονική φαντασία και το οικογενειακό δράμα, ο τρόμος, ο πόνος και το γέλιο, οι αναφορές στα ’80s (από Σπίλμπεργκ και Τζορτζ Λούκας έως Στίβεν Κινγκ και Τζον Κάρπεντερ) που πίσω τους έκρυβαν άρτιους, τρισδιάστατους χαρακτήρες, ιδιαίτερα τον συγκινητικό αρχηγό της αστυνομίας: η σειρά τα συνδύαζε όλα, πηγαίνοντας πολύ πέρα από τη νοσταλγία και τα τεχνάσματά της. Η απορρόφηση στο ανεπιτήδευτο, τρομακτικό, ξεκαρδιστικό σύμπαν της φανταστικής πόλης Χόκινς ήταν απόλυτη και η επιστροφή στην πραγματικότητα στο τέλος της σειράς πραγματικά οδυνηρή.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Το θαύμα της ζωής
Τη μια στιγμή βρίσκεσαι στις εσχατιές του σύμπαντος. Δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά από τον μικρό, ασήμαντο σε κοσμική κλίμακα, γαλάζιο πλανήτη μας, να παρακολουθείς τη γέννηση αστεριών και πλανητών, να διασχίζεις εκατομμύρια γαλαξίες, να ξεγλιστράς από μαύρες τρύπες. Να κατανοείς μυστήρια όπως η βαρύτητα, η διαστολή του σύμπαντος, ο χωροχρόνος. Και την άλλη στιγμή να βουτάς στον κβαντικό κόσμο. Να είσαι πιο μικρός και από το πιο μικρό και να ξεδιπλώνεται μπροστά σου ο αδιανόητος χορός του μικρόκοσμου και το θαύμα της ζωής. Της ζωής μας! Είναι εκπληκτικό προνόμιο της εποχής μας που η γνώση –ακόμη και τα πιο δύσκολα, απρόσιτα επιστημονικά πεδία– προσφέρεται απλόχερα σε όλους μας από επιστήμονες που έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στο να κατανοήσουμε όλοι τα μέχρι τώρα ακατανόητα! Ολα αυτά, στο βιβλίο «Το σύμπαν στα χέρια σας», εκδόσεις Καλέντη, του Κριστόφ Γκαλφάρ.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΓΙΑΝΝΗΣ
Τα παιδιά των baby boomers
Εγιναν πάρα πολλά, σε λίγο χρόνο. Και όλα μαζί ένα φορτίο για τις συνειδήσεις. Αμφισβήτηση, μακριά μαλλιά, τρελό ντύσιμο, απελευθέρωση σεξουαλικότητας, πολύμορφοι ήχοι στη μουσική, ανατρεπτικές ιδέες στην πολιτική, τη φιλοσοφία αλλά και επέλαση της τεχνολογίας. Η εξαιρετική έκθεση με οδηγό εξώφυλλα των δίσκων (You Say You Want a Revolution: Rebels and Records 1966-1970) στο Μουσείο Βικτόρια και Αλμπερτ του Λονδίνου. Φωτογραφίες, πίνακες, αντικείμενα, ρούχα, δημοσιεύματα, βιβλία. Κυρίως όμως ήχοι: συγκροτήματα, στίχοι, ερμηνείες, όλα νέα, όλα διαφορετικά. Η Ιστορία στον επιταχυντή. Τα παιδιά των baby boomers έπαιρναν τον κόσμο στα χέρια τους. Ηταν οι πρώτοι που δεν έζησαν τον δικό τους πόλεμο, αλλά βρέθηκαν σε έναν απελπιστικά περίπλοκο κόσμο.
ΜΠΑΜΠΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Τηλεοπτικές σειρές
Δεν ξέρω πότε ο κόσμος έπαψε να βγάζει νόημα, αλλά το 2016 διεκδικεί επάξια τον τίτλο της χρονιάς του παραλόγου. Πολύ συχνά, το μόνο που έσωζε τη μέρα ήταν το κουμπί του play και η βύθιση στον κόσμο των «Stranger Things», «The Night Of» ή «The People vs OJ Simpson», των «Girls», «Transparent » και «You’re the Worst», των βρετανικών «Happy Valley» και «Mum» και τόσων άλλων τηλεοπτικών σειρών που παρακολουθήσαμε μόνοι στον καναπέ, αλλά συντροφιά με εκατομμύρια θεατές σε όλο τον κόσμο. Το προσωπικό μου highlight ήρθε τον Νοέμβριο με την επιστροφή των «Gilmore Girls» ύστερα από μια δεκαετία, που ήρθαν εγκαίρως για να σου υπενθυμίσουν ότι οι Ρόρες μας θέλουν τις Λορελάι τους, μόνοι δεν την παλεύουμε.
ΛΙΝΑ ΓΙΑΝΝΑΡΟΥ
Με ένα βιβλίο
Αρχικά σκέφτηκα να επικεντρωθώ σε κάποιο βιβλίο που αναδεικνύει την ιστορική αναξιοπιστία του ελληνικού κράτους (Γ. Β. Δερτιλής, «Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις, 1821-2016», εκδόσεις Πόλις) ή την παραγωγή που αναδεικνύει την εξωστρέφεια της εγχώριας ιστορικής σκέψης (Κ. Γαγανάκης, «Θουκυδίδης ή Ευσέβιος, Προτεσταντική ιστοριογραφία στη Γαλλία των θρησκευτικών πολέμων, 1560-1600», εκδόσεις Πόλις). Οι 100 λέξεις είναι, βέβαια, λίγες. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για βιβλία που αφορούν σκεπτόμενους αναγνώστες, από εκείνους που απαιτούνται ως πυρήνας αντίστασης στην πολυποίκιλη χυδαιότητα που μας περιβάλλει. Επέλεξα το βιβλίο ως είδος, διότι η προμήθειά του δεν απαιτεί οικονομική επιφάνεια. Απλώς ζητάει λίγο από τον χρόνο μας…
ΒΑΣΙΛΗΣ ΝΕΔΟΣ