ΦΙΛΙΠ ΡΟΘ
Τότε που ήταν καλό κορίτσι
μτφρ.: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
εκδ. Πόλις, σελ. 464
Το 1969, αν κάποιος εντυπωσιασμένος από το «Σύνδρομο Πορτνόι», αναζητούσε το αμέσως προηγούμενο έργο του Φίλιπ Ροθ και έπαιρνε στα χέρια του το «Τότε που ήταν καλό κορίτσι», θα πίστευε ότι το έχει γράψει κάποιος άλλος. Σήμερα, 47 χρόνια μετά, το μυθιστόρημα αυτό ξεχωρίζει ως το μοναδικό βιβλίο του Ροθ στο οποίο πρωταγωνιστεί μία γυναίκα, ή μάλλον –για να είμαστε συνεπείς με τον τίτλο της ελληνικής έκδοσης– ένα κορίτσι.
Η Λούσι μεγάλωσε κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Υφεσης σε μια κωμόπολη των μεσοδυτικών ΗΠΑ με ό,τι αυτό συνεπάγεται: κλειστή κοινωνία, ανθρώπους που σχολιάζουν οτιδήποτε ξεφεύγει από την κανονικότητά τους, λίγες ευκατάστατες οικογένειες, πολλές χαμηλότερης τάξης, και το περίφημο «αμερικανικό όνειρο» αισθητά ψαλιδισμένο για τους περισσότερους.
Ομως, το μεγαλύτερο βάρος που φέρει είναι ο αλκοολικός πατέρας της, που όταν δεν βρίσκεται σε κάποιο μπαρ, απασχολείται σε μικροδουλειές χωρίς καμία σταθερότητα και εξασφάλιση, αλλά και η απαθής, άβουλη μητέρα της που υπομένει στωικά τη συμπεριφορά του συζύγου της ακόμη και όταν γίνεται βίαιος. Μαζί ζούνε στο πατρικό της μητέρας της, με τη γιαγιά που συνηθίζει να σχολιάζει αρνητικά οτιδήποτε κάνει η εγγονή της και τον υπερπροστατευτικό, φιλότιμο και εργατικό παππού που κάνει τα πάντα για να διατηρούνται οι εύθραυστες ισορροπίες στο σπίτι.
Σε αυτό το τοξικό περιβάλλον η Λούσι ξεχειλίζει από ένα βαθύ αίσθημα αδικίας. Θεωρώντας την απομάκρυνση του πατέρα της επιβεβλημένη, ύστερα από ένα βίαιο ξέσπασμά του καλεί την αστυνομία και τον συλλαμβάνουν. Πρόκειται για μια στιγμή καθοριστικής σημασίας, που αποκαλύπτει ανάγλυφα τον χαρακτήρα της και την ηθικότροπη ξεροκεφαλιά της που θα την ακολουθεί για όλη της τη ζωή. Εξοικειωμένη με τη μοναξιά της, επικεντρώνεται πλέον σε έναν και μόνο σκοπό: να φύγει, να σπουδάσει μακριά. Το «μακριά», βέβαια, είναι σχετικό· τα χρήματα που μαζεύει από τη νυχτερινή της δουλειά δεν της επιτρέπουν να πάει στο πανεπιστήμιο κάποιας μεγαλούπολης, οπότε καταλήγει στο κολέγιο θηλέων της γειτονικής πόλης.
Ανατροπές
Γρήγορα τα σχέδιά της ανατρέπονται. Η σχέση της με τον ελαφρόμυαλο Ρόι, ένα νεαρό που μόλις έχει τελειώσει τη στρατιωτική του θητεία, αποδεικνύεται καταλυτική. Μια εγκυμοσύνη τη στιγμή που εκείνη έχει αποφασίσει να χωρίσουν και η συνακόλουθη άρνηση του γιατρού να φέρει σε πέρας την έκτρωση, την οδηγούν να πιέσει τον Ρόι να παντρευτούν. Ωστόσο, η οικογένεια του Ρόι αντιδρά έντονα. Η φήμη της Λούσι και της οικογένειάς της προπορεύονται, καθιστώντας την ανεπιθύμητη. Το πείσμα της όμως για το δίκαιο υπερισχύει. Ο γάμος τελείται και αμέσως η Λούσι εισέρχεται σε ένα νέο σπιράλ αρνητικών γεγονότων.
Μαζί της ο αναγνώστης ακροβατεί ανάμεσα στην κατανόηση και την αντιπάθεια για την τραγική αυτή ηρωίδα, η οποία παλεύει να ξεφύγει από το αποπνικτικό περιβάλλον της πατρικής οικογένειας αλλά, από το πείσμα της, βρίσκεται ξανά εγκλωβισμένη σε ένα γάμο προβληματικό. Ο Ρόι δεν είναι αλκοολικός και μικροαπατεώνας όπως ο πατέρας της, αλλά αδυνατεί να δημιουργήσει αίσθημα ασφάλειας για την οικογένειά του. Τώρα πια η Λούσι δεν χρειάζεται να προστατεύει τη μητέρα της αλλά τον γιο της, και συχνά το κάνει το ίδιο άγαρμπα με εκείνη τη νύχτα που κάλεσε την αστυνομία για να συλλάβει τον πατέρα της.
Ο Ροθ χτίζει μεθοδικά το υπόστρωμα των ηρώων του και οι διάλογοι μεταξύ τους αποκαλύπτουν συνεχώς πτυχές του συντηρητισμού και της υποκρισίας που είναι εγκατεστημένοι στη βαθιά Αμερική. Πλησιάζοντας το φινάλε η μαεστρία της γραφής του φτάνει σε υψηλά επίπεδα και χαρίζει στο μυθιστόρημα μια ατμόσφαιρα γεμάτη ένταση που συναντά κανείς σε ένα page turner μυθιστόρημα μυστηρίου. Πράγμα αξιοθαύμαστο γιατί, ήδη από τις πρώτες σελίδες, γνωρίζουμε την τραγική κατάληξη της ηρωίδας και πλέον διαβάζουμε με την αγωνία επικεντρωμένη σε όσα απομένουν να της συμβούν. Εύσημα αξίζουν στη Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, γιατί ακολουθεί πιστά τις διακυμάνσεις της γλώσσας του Ροθ και τη μεταφέρει γλαφυρά στα ελληνικά.
Πολλοί ήταν εκείνοι που άσκησαν κριτική στον Ροθ από φεμινιστική σκοπιά λέγοντας ότι χειρίζεται με αντιπάθεια τη Λούσι. Κατά τη γνώμη μας, όμως, η χρήση μιας γυναίκας ηρωίδας παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του μυθιστορήματος και ασκεί διαυγέστερη κριτική στις –κατ’ όνομα– ηθικές αρχές της εποχής, γιατί φέρνει στην επιφάνεια με πιο δηκτικό τρόπο τις δυσκολίες που συναντούσε μια γυναίκα στον δρόμο προς την αυτοπραγμάτωση και την ελευθερία.
Ο ίδιος ο Ροθ απάντησε σε αυτές τις κατηγορίες: «Μην εξωραΐζετε την επίθεση αποκαλώντας την “φεμινιστική”, είναι απλώς μια ανόητη ανάγνωση. […] (Η Λούσι) εξοργίζεται με ορισμένες πλευρές της μεσοαστικής αμερικανικής ζωής που ο νέος μαχητικός φεμινισμός θα ταύτιζε με τον εχθρό λίγα μόλις χρόνια μετά την εμφάνιση της Λούσι σε έντυπη μορφή – μάλιστα, η οργή της θα μπορούσε να θεωρηθεί πρώιμα φεμινιστική» (Διαβάζοντας τον εαυτό μου και άλλους, σ. 180-181, Πόλις, 2014).