JOHN B. JUDIS
The Populist Explosion
εκδ. Columbia Global Reports, 2016,
σελ. 182
Το σοκ που προκάλεσαν η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ και η επικράτηση των υποστηρικτών του Brexit στο βρετανικό δημοψήφισμα έφερε με δραματικό τρόπο στο προσκήνιο το φαινόμενο του λαϊκισμού. Το μικρό αλλά πυκνογραμμένο βιβλίο του John Judis, συγγραφέα βιβλίων για την αμερικανική πολιτική και πρώην αρχισυντάκτη του περιοδικού New Republic, αποτελεί χρήσιμο οδηγό για την ιστορία του πολιτικού φαινομένου, τις δυνάμεις που το εξέθρεψαν και τις επιπτώσεις του στις δύο όχθες του Ατλαντικού.
O λαϊκισμός, που στην καρδιά της πολιτικής τοποθετεί τον λαό απέναντι στο κατεστημένο, έκανε την εμφάνισή του στην Αμερική τη δεκαετία του 1890, όταν το Κόμμα του Λαού ένωσε εργάτες και αγρότες στη διεκδίκηση μιας ριζοσπαστικής μεταρρύθμισης του καπιταλιστικού συστήματος από τις υπερβολές του laissez – faire. Εκτοτε η παρουσία του ήταν περισσότερο ή λιγότερο αισθητή στην Αμερική και στην Ευρώπη μέχρι τις μέρες μας, οπότε η εργατική και η μεσαία τάξη εξεγέρθηκαν εναντίον ενός πολιτικοοικονομικού συστήματος που θεωρούσαν ότι τους είχε εγκαταλείψει αβοήθητους στο περιθώριο.
Ο συγγραφέας ενδιαφέρεται κυρίως να εξηγήσει τις αιτίες που συνέβαλαν στην απρόσμενη επικράτηση του Ντόναλντ Τραμπ αλλά και στη δημοφιλία του Μπέρνι Σάντερς στην Αμερική ή στην εκλογική άνοδο λαϊκιστικών κομμάτων της Δεξιάς στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη και της Αριστεράς στη Νότια Ευρώπη. Παρότι ο λαϊκισμός είχε αναβιώσει ήδη από τη δεκαετία του ’70, ενώ ήταν άφαντος στην πρώτη μεταπολεμική τριακονταετία της ευημερίας, θεωρεί ορόσημο για την τωρινή έκρηξή του τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και τη μεγάλη ύφεση που ακολούθησε. Τότε κλονίσθηκε η ευρεία συναίνεση που είχε διαμορφωθεί ήδη από τις δεκαετίες του ’80 και του ’90 για τη νεοφιλελεύθερη ορθοδοξία, την παγκοσμιοποίηση, το κοινωνικό κράτος, το ελεύθερο εμπόριο και τη μετανάστευση.
Οι λαϊκιστές, υπογραμμίζει, δεν ευδοκιμούν σε περιόδους ευημερίας, αλλά όταν τα συστημικά κόμματα εξουσίας αφήνουν τις πληγές να πυορροούν, όταν δεν αντιμετωπίζουν τις ρίζες των προβλημάτων που απασχολούν τους απλούς πολίτες. Ετσι, οι λαϊκιστές προβάλλονται ως προστάτες ενός θυμωμένου λαού απέναντι σε ένα διεφθαρμένο πολιτικοοικονομικό σύστημα και σε αλαζονικές ελίτ που δεν λογοδοτούν πουθενά, πλειοδοτώντας σε υποσχέσεις που ρεαλιστικά δεν μπορούν να εκπληρωθούν. Ο αριστερός οικονομικός λαϊκισμός στρέφεται κατά της ολιγαρχίας, με το σκεπτικό ότι αδιαφορεί για την πτωχοποίηση των λαϊκών στρωμάτων, ενώ ο δεξιός πολιτισμικός λαϊκισμός καταγγέλλει επιπλέον το σύστημα ότι αδικαιολόγητα κολακεύει τρίτους, όπως μειονότητες και μετανάστες.
Ως λαός, ανάλογα με την εποχή και την οικονομική συγκυρία, ορίζεται η μεσαία τάξη που περιθωριοποιείται από την παγκοσμιοποίηση και τις πολιτικές λιτότητας στην Ευρωζώνη, οι εργάτες σε παραδοσιακές βιομηχανίες που χάνουν τις δουλειές τους από τις τεχνολογικές αλλαγές και την εισροή μεταναστών, οι φτωχοί που οργίζονται με την προκλητική αύξηση της εισοδηματικής ανισότητας και όσοι αισθάνονται υπαρξιακή απειλή από τις ανεξέλεγκτες μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, την ισλαμική τρομοκρατία και τη διάβρωση της εθνικής κυριαρχίας και της πολιτισμικής ταυτότητάς τους.
Οι επιτυχίες του Τραμπ και του Brexit, η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα και η εκλογική άνοδος αντισυστημικών, ευρωφοβικών και αντιμεταναστευτικών κομμάτων στην Ισπανία, την Ιταλία, τη Γαλλία, τη Βρετανία, τη Δανία, την Αυστρία και την Ολλανδία αποδεικνύουν, κατά τον συγγραφέα, την ανάγκη να εξεταστεί σοβαρά το φαινόμενο του λαϊκισμού ως σήμα έγκαιρης προειδοποίησης για κυοφορούμενες θεμελιακές πολιτικές αλλαγές. Ο λαϊκισμός, προειδοποιεί, δεν είναι μόδα που θα περάσει, αφού θίγει υπαρκτά προβλήματα που χρήζουν θεραπείας και βρίσκει γόνιμο έδαφος σε μια αυξανόμενη λαϊκή δυσαρέσκεια με το στάτους κβο. Θεωρεί επίσης λάθος να εξισώνονται τα φασιστικά κινήματα του Μεσοπολέμου, που κατέλυσαν τη δημοκρατία για να εγκαθιδρύσουν δικτατορίες και επιδόθηκαν σε επεκτατικούς πολέμους, με τα σημερινά λαϊκιστικά κινήματα της Δεξιάς, που προκαλούν μεν απέχθεια για τον εθνικισμό, ρατσισμό, ξενοφοβία και ισλαμοφοβία τους, δεν απειλούν όμως με πολέμους και κατάργηση κοινοβουλίων. Ο Τραμπ μοιάζει με τον Μπερλουσκόνι και όχι με τον Μουσολίνι, γράφει χαρακτηριστικά.
Για τον ΣΥΡΙΖΑ σημειώνει ότι ο λαϊκισμός του διήρκεσε από το 2012 μέχρι την άνοδό του στην εξουσία, αλλά η αποτυχία του ως κυβέρνησης να εξουδετερώσει τις δυνάμεις της λιτότητας, όπως υποσχόταν ως αντιπολίτευση, προκάλεσε κρίση ταυτότητας και είχε αρνητικές επιπτώσεις και σε άλλα αριστερά κινήματα, όπως το Podemos στην Iσπανία, που κρατούν πλέον αποστάσεις από το «αδελφό» κόμμα στην Ελλάδα.
Σημειώνει, πάντως, ότι ο ΣΥΡΙΖΑ κατάφερε να εκτοπίσει το ΠΑΣΟΚ από την κυρίαρχη θέση στην Κεντροαριστερά, αντίθετα με το Podemos, που απέτυχε να πράξει το ίδιο με το Σοσιαλιστικό Κόμμα στην Ισπανία.
Για την Αμερική, ο συγγραφέας βραχυχρόνια προβλέπει αναταράξεις αλλά όχι πολιτικό σεισμό από την επικράτηση του Τραμπ και θεωρεί ότι η προοδευτική «επανάσταση» του Σάντερς θα αφήσει το στίγμα της στο Δημοκρατικό Κόμμα. Για την Ευρωζώνη, πάντως, η πρόγνωση του είναι αρνητική, καθώς εκτιμά ότι οι πιέσεις θα συνεχισθούν, με κίνδυνο και άλλες χώρες να «ερωτοτροπήσουν» με το παράδειγμα του Brexit.
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον.