ΑΝ ΑΠΛΜΠΑΟΥΜ
Σιδηρούν παραπέτασμα – Συνθλίβοντας την Ανατολική Ευρώπη
μτφρ.: Κώστας Κουρεμένος
εκδ. Αλεξάνδρεια , σελ. 570
«Γιατί έγινε στρατάρχης του πολωνικού στρατού ο Ροκοσόφσκι; Γιατί είναι ποιο φτηνό να ντύσεις έναν Ρώσο με πολωνική στολή παρά να ντύσεις τον πολωνικό στρατό με ρωσικές στολές!».
Αυτό το δημοφιλές ανέκδοτο του 1950 αντικατοπτρίζει με τον καλύτερο τρόπο το αίσθημα μιας νέας κατοχής, που είχαν οι περισσότεροι Πολωνοί, ή μάλλον οι περισσότεροι Ανατολικοευρωπαίοι, την επαύριον του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς συμβίωναν αναγκαστικά με τον Κόκκινο Στρατό. Ηδη, βέβαια, μετά τους πρώτους μήνες του 1946, αντιλήφθηκαν πως οι «περαστικοί» απελευθερωτές τους είχαν έρθει για να μείνουν! Και για να μείνουν με τις μικρότερες δυνατόν αντιδράσεις, έπρεπε να οικοδομήσουν σε χώρες με μακρά αστική παράδοση, όπως η Ουγγαρία, η Τσεχία, η Πολωνία, η Ρουμανία, μια σειρά ολοκληρωτικών καθεστώτων φιλικών προς τη Μόσχα. Καθεστώτων που θα είχαν νόμιμο ένα μονάχα πολιτικό κόμμα (το κομμουνιστικό), μια κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία, ένα συγκεκριμένο εκπαιδευτικό σύστημα, ένα καλλιτεχνικό πιστεύω (σοσιαλιστικός ρεαλισμός), έναν εγκεκριμένο δίαυλο στην πληροφόρηση και την επικοινωνία.
Δεν ήταν εύκολη αυτή η «δουλειά» για τους Ρώσους απελευθερωτές. Γιατί μπορεί ο στρατός να ήταν παρών, όπως και οι νέοι ηγέτες (συνήθως τοπικοί βετεράνοι κομμουνιστές) που ενθρόνισε ο Στάλιν με την ανοχή των Συμμάχων, όμως οι κάτοικοι εμφανίσθηκαν απρόθυμοι να ακολουθήσουν τα σχέδιά τους και, ανάλογα με τις συνθήκες και τη βία που αντιμετώπισαν στην πορεία της οικοδόμησης του «σοσιαλισμού», αντέδρασαν με μαζικές εξεγέρσεις: τον Ιούνιο του 1953 στο Βερολίνο, τον Ιούλιο του 1956 στο Πόζναν, το Οκτώβριο του 1956 στη Βουδαπέστη, αργότερα στην Πράγα και την Τιμισοάρα. Και πάντοτε η κατάληξη ήταν η ίδια: παρέμβαση του Κόκκινου Στρατού, τανκς στους δρόμους και αιματηρές συγκρούσεις, φυλάκιση ή εκτέλεση των «πρωταιτίων».
Τα παραπάνω είναι σήμερα λίγο – πολύ γνωστά. Χρειαζόταν όμως, μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ το 1989, να προστεθεί και η ψύχραιμη ματιά του ιστορικού, που δεν θα μετρήσει απλώς τις πληγές που άφησε η σοβιετική επικυριαρχία στις καθημαγμένες χώρες, μα θα καταγράψει, χωρίς εμπάθεια και προκαταλήψεις, την πορεία από τον ναζιστικό στον σοβιετικό ολοκληρωτισμό, την επώδυνη διαδικασία της εθνοκάθαρσης, τις τεχνικές της εξουσίας, την προπαγάνδα, τη δοσολογία της βίας προς τους αντιφρονούντες κ.ά. Η Αν Απλμπαουμ (Ουάσιγκτον, 1964), ιστορικός και βραβευμένη με Πούλιτζερ δημοσιογράφος, στο βιβλίο της «Σιδηρούν παραπέτασμα», που μόλις κυκλοφόρησε και στα ελληνικά, μας δίνει, κομίζοντας πλήθος τεκμηρίων, μια εμπεριστατωμένη εικόνα του τι πραγματικά συνέβη μεταπολεμικά σε ένα μεγάλο κομμάτι της παλιάς Ευρώπης, από τη Βαλτική μέχρι την Αδριατική.
Η «Ωρα μηδέν»
Στο βιβλίο της επικεντρώνεται στα παραδείγματα τριών κρατών που γνωρίζει, απ’ ό,τι φαίνεται, καλύτερα: της Ουγγαρίας, της Πολωνίας και της Ανατολικής Γερμανίας.
Ξεκινώντας από την «Ωρα μηδέν», με τη συνθηκολόγηση της Γερμανίας, η Απλμπαουμ αφήνει τους αυτόπτες μάρτυρες να αφηγηθούν τη συμπεριφορά του Κόκκινου Στρατού απέναντι στον άμαχο πληθυσμό. Και στις τρεις χώρες οι ανυπεράσπιστοι πολίτες καταγγέλλουν κλοπές, λεηλασίες, βιασμούς, ένα συνεχές πλιάτσικο με την ανοχή των Αρχών. Αν και δεν ήταν μέρος ενός οργανωμένου σχεδίου, στην πράξη οι συμπεριφορές αυτές είχαν βαθιές πολιτικές συνέπειες στα εδάφη που κατέλαβαν οι Ρώσοι.
Στη συνέχεια, η συγγραφέας, μετά τη σκιαγράφηση των βασικών πρωταγωνιστών –νικητών και ηττημένων– παραθέτει τον τρόπο που οι Σοβιετικοί άρχισαν να οργανώνουν τις νέες κοινωνίες σε τομείς όπως η οικονομία, η εκπαίδευση, η πληροφόρηση, η αρχιτεκτονική των πόλεων, η πολιτιστική διαχείριση, με τη μακροπρόθεσμη στόχευση όλα τα άτομα να ελέγχονται από τη νηπιακή σχεδόν ηλικία και να διαπαιδαγωγούνται από το κόμμα, έτσι ώστε κάποτε να φθάσουν στο πρότυπο του Homo Sovieticus.
Και οι απλοί πολίτες πώς αντέδρασαν σε αυτά τα σχέδια; Η Απλμπαουμ τους χωρίζει σε τρεις κατηγορίες: στους απρόθυμους συνεργάτες, στους παθητικούς αντιπάλους και στους επαναστατημένους. Κάθε μία κατηγορία είχε τα δικά της προβλήματα. «Το να διχοτομήσεις την προσωπικότητά σου σε ιδιωτική και δημόσια ήταν ένας από τους τρόπους να αντιμετωπίσεις την αξίωση για συνεργασία με το καθεστώς», γράφει η ιστορικός, κάτι σαν «εσωτερική πλύση εγκεφάλου» ή «αυτοφίμωση», και η σιωπηρή πλειοψηφία αρχικά υιοθέτησε αυτή τη στάση. Ομως οι άνθρωποι δεν αποκτούν εύκολα «ολοκληρωτικές προσωπικότητες», μας λέει η Απλμπαουμ, «ακόμη και αν τραγουδούν πως το κόμμα έχει πάντα δίκιο, τα μάγια μπορεί να λυθούν ξαφνικά, απρόσμενα και δραματικά». Το είδαμε αυτό να συμβαίνει πολλές φορές, το 1956, το 1968, το 1989.
Δεν ήταν μονάχα οι εγγενείς οικονομικές αδυναμίες του σοβιετικού μοντέλου ή κάποιες ελλείψεις βασικών αγαθών που οδήγησαν τους πολίτες στους δρόμους, αλλά και η διαφύλαξη του «ανεξάρτητου βίου της κοινωνίας», η ανάγκη για ελεύθερη και δημιουργική έκφραση, χωρίς τη δαμόκλειο σπάθη της μυστικής αστυνομίας. Οπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Αλεξάντερ Βατ, «η τυραννία, η αυθαιρεσία, η πείνα, όλα αντέχονται πιο εύκολα αν δεν σε αναγκάζουν να τα ονομάζεις ελευθερία, δικαιοσύνη, καλό του λαού…».
Και κάτι τελευταίο. Πολύ συχνά διαβάζουμε στον εγχώριο Τύπο έγκυρους σχολιαστές να δηλώνουν έκπληκτοι από την «αιρετική» στάση που υιοθετούν η Πολωνία, η Ουγγαρία και Τσεχία μέσα στην Ε.Ε. ή ακόμη και τη βαθιά αποστροφή που εκδηλώνουν στα διεθνή φόρα για το «ορθόδοξο ξανθό γένος», προς το οποίο εμείς οι Ελληνες αισθανόμαστε απέραντη συμπάθεια. Προσωπικά, όταν έρχομαι αντιμέτωπος με αυτή την έκπληξη, καταλαβαίνω πως η Ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης τους είναι μάλλον άγνωστη. Το βιβλίο της Αν Απλμπαουμ θα τους βοηθήσει να ερμηνεύσουν καλύτερα τις αντιδράσεις αυτών των κρατών.