ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ
Οταν το ρήμα γίνεται όνομα
εκδ. Αγρα
Οταν πήρα την απόφαση να παρουσιάσω το βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα δεν υπολόγιζα πως έπρεπε μέσα σε 800 λέξεις να χωρέσουν οι σκέψεις που γεννά μια εμπεριστατωμένη ανάγνωσή του. Ούτε λόγος για μια συστηματική «ονομάτων επίσκεψιν», μια καταρχήν προσέγγιση της «σοφίας», που κλείνει στις 592 σελίδες του αυτό το βιβλίο με τον περιγραφικό τίτλο: «Οταν το ρήμα γίνεται όνομα. Η “αγαπώ” και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών τραγουδιών», που είδε το φως της δημοσιότητας το 2016 ως το πρώτο μέρος μιας σειράς με τον ιδιαίτερο τίτλο: «Πιάνω γραφή να γράψω. Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι». Μόνο για να σχολιαστεί ο τίτλος χρειάζεται κάμποσες σελίδες. Οι σημειώσεις μου είναι καμιά εικοσαριά σελίδες. Ελπίζω να τις δημοσιεύσω σύντομα, επειδή αφορούν σε ένα βιβλίο ξεχωριστό, όπου ο συγγραφέας, ερευνητής, λόγιος με την πραγματική σημασία του όρου, και ταυτόχρονα ποιητής εντυπωσιάζει όχι μόνο με τις γνώσεις του γύρω από το δημοτικό τραγούδι, αλλά κυρίως γύρω από τη βαθύρριζη και πολύκλαδη ελληνική γλώσσα. Είναι φανερό ότι το βάρος του βιβλίου κουβαλάει ο υπότιτλος: το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών τραγουδιών.
Από επαγγελματική διαστροφή ξεφύλλισα πρώτα τα αναλυτικά και πρωτότυπα -ορισμένα- ευρετήρια: ονομάτων, λέξεων, στίχων, την πλουσιότατη βιβλιογραφία. Ολα εξαντλητικά πλήρη και βοηθητικά για τον ερευνητή του δημοτικού τραγουδιού, που το ανοίγει σε μια σειρά από συναφείς θεματικές. Χάρηκα την υγιή λεξιλαγνεία του –την είχε, εκτός από το δημοτικό τραγούδι, ο μέγας Παλαμάς και ο ανεπανάληπτος Παπαδιαμάντης–, την ειρηνική επιστράτευση των άπαξ και αστραφτερών, βαρύγδουπων ή πραγματικά βαρειών λέξεων, που αντλεί από το νομισματοκοπείο της γλώσσας. Αλιεύει λέξεις άπαξ χρησιμοποιημένες (λιθαρώ, βαρυχρεΐζω), αστραφτερές (λαμποσκοτεινιάζω, μοσχοπιπερίζω, σεβνταλίζομαι κ.ά.), σωπασμένες και άσημες (ξακουστώ, μελαγχώνω), που δεν πέρασαν έστω σε κάποιο Λεξικό, κοιμητήριο κατά τα άλλα των λέξεων, αντίθετα με ανάλογες αρχαίες λέξεις.
Το θέμα του κ. Παντελή Μπουκάλα είναι τα δημοτικά τραγούδια, ο αριθμός τους, αν μπορούν ποτέ να μετρηθούν, οι καταγραφές τους, η σχέση τους με την αρχαία και μεταγενέστερη ελληνική γραμματεία, δημώδη και επώνυμη. Χωρίς να χάνει τον στόχο του, να γράψει, στην πραγματικότητα να ζωγραφίσει «…πιο απλά, πολύ πιο απλά» για «να πει ιστορίες» και συγκεκριμένα «την ιστορία της λέξης (όπως η λέξη αγαπώ ως ουσιαστικό: η αγαπώ / ο αγαπώς) ενός μοτίβου, ενός λογοτεχνικού τεχνάσματος, ενός συμβόλου…», επιστρατεύει τις πραγματικά απέραντες και σε βάθος γνώσεις του, που τον οδηγούν σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα σχετικά με «τα [λεγόμενα] λάθη [της γλώσσας] σκόπιμα ή προϊόντα κάποιας αδιαφορίας για το σωστό και το κανονικό, μπορεί και φυσικής αδαημοσύνης…», που δηλώνουν «τα πάθη των χειριστών της». Και μπορεί να μην είναι όλα πετυχημένα, ούτε και να νομιμοποιούνται όλα από τη συλλογική μακρόχρονη χρήση, ωστόσο η ανάγκη που τα γεννάει τα κρατάει στη ζωή και τα εντάσσει στην κανονικότητα. Εξάλλου, σύμφωνα με «το νόημα των παρεκκλίσεων: Οι γλώσσες δεν μένουν παγωμένες. Ζουν. Που σημαίνει αλλάζουν. Και όχι οπωσδήποτε κατόπιν σχεδίου ή βάσει κανόνων. Και μια μικρή παρέκκλιση από τη γλωσσική κανονικότητα παράγει νόημα, είτε για σκόπιμη πράξη πρόκειται είτε για αθέλητη, υπαγορευμένη, επί παραδείγματι από τον νόμο της έλξης, ισοδύναμης ενίοτε με τη βαρυτική». Αυτή την παρέκκλιση υπηρετεί αγαπητικά και ο συγγραφέας καθώς ονοματίζει νεολογικά όσα γράφει ως «δοκιμιακά αφηγήματα ή αφηγηματικά δοκίμια, μονολεκτικά και χάριν παιδιάς δοκιμηγήματα», προκειμένου να μας μυήσει σε ιστορίες διαχρονικές, αιώνιες, όπως αυτή του πολυδύναμου (κυριολεκτικά παντοδύναμου) ενεργητικού ρήματος αγαπώ, που ενσωματώνοντας την αντωνυμία αποκτά την εκρηκτική σημασία της παθητικής μετοχής αγαπημένος. Ετσι με το άρθρο ο, η λειτουργεί ως ουσιαστικό. Στέκομαι ιδιαίτερα στην ομολογία του συγγραφέα για τη συναισθηματική προσέγγιση: «Ομολογώ από μιας αρχής ότι τα δημοτικά τραγούδια, τυπωμένα ή τραγουδισμένα, τα πλησιάζω πάντοτε συναισθηματικά, δοκιμάζοντας το ανέφικτο: να μείνουν κατά μέρος, πρόσκαιρα έστω, ώσπου να ψυχθεί το αίσθημα και να στερεωθεί, όσα σύνεργα ερμηνευτικά πρόσθεσε ο χρόνος και η απόσταση από τον γενέθλιο τόπο της παρθενικής επαφής…», την οποία συμμερίζομαι ιδιαίτερα για τα τραγούδια, που «συνιστούν γεγονότα σώματος και γεγονότα ψυχής, σημεία βαθύτερα της γλώσσας» του λαού. Με το «ανεύρετος θησαυρός» των δημοτικών τραγουδιών δεν θα συμφωνήσω. Κι αυτό γιατί πιστεύω πως ο πλούτος έχει θησαυρισθεί. Θα έλεγα, μετά λόγου γνώσεως, ότι εδώ ταιριάζει ο «αναξιοποίητος-ανεκμετάλλευτος θησαυρός» των δημοτικών τραγουδιών, που έχει καταγραφεί με ποικίλες μεθόδους και τεχνικά μέσα. Πολύ λίγο επωφελήθηκε η νεοελληνική δημιουργία (ποίηση, λογοτεχνία, μουσική, καλλιτεχνία) από τον πλούτο και τη δροσιά του. Για να είμαστε δίκαιοι, ο μεγάλος Ν. Γ. Πολίτης εξ αρχής προσπάθησε να στρέψει την προσοχή των συγκαιρινών του δημιουργών προς το χρυσωρυχείο της παράδοσης, ως πηγής έμπνευσης. Και πρέπει να δεχθούμε ότι αρκετά κατάφερε (ηθογραφία, Παλαμάς).
Ο κ. Μπουκάλας «έπιασε γραφή να γράψει…» κολυμπώντας, όπως φαίνεται από τη βιβλιογραφία του και τις παραπομπές, μέσα σε ένα πέλαγος γνώσεων γύρω από το θέμα του δημοτικού τραγουδιού. Σκοπεύοντας να μας δώσει στη συνέχεια και άλλα βιβλία, μας εισάγει μεθοδικά στη γλώσσα του δημοτικού τραγουδιού. Ετσι με μια σειρά από αυτοτελή αλλά συναφή δοκίμια, δημιούργησε μια ελκυστική εισαγωγή στο θέμα, αφήνοντας υποδοχές για επόμενα δοκιμηγήματα, όπως εκείνος με φιλοπαίγμονα διάθεση ονομάζει τα πονήματά του. Σ’ αυτό συμβάλλει και η επιλογή του θελκτικού παραδείγματος της Αγαπώς και στα πλούσια αποσπάσματα σχετικών δημοτικών τραγουδιών που το υποστηρίζουν. Τα περιμένουμε.
* Η δρ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη είναι τέως διευθύντρια, άμισθη επιστημονική συνεργάτις του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.