Οταν λέω στον Τζιμ Αλ-Καλίλι (Jim Al-Khalili) ότι το τελευταίο του βιβλίο, «Η ζωή στην κόψη. Η μυστηριώδης κβαντική βιολογία», διαβάζεται σα μυθιστόρημα, μου απαντά ότι έχει ήδη ολοκληρώσει το αρχικό χειρόγραφο του πρώτου του μυθιστορήματος: Μία ιστορία «σκληρής» επιστημονικής φαντασίας (δηλαδή μυθοπλασίας που δίνει ιδιαίτερη σημασία στην επιστημονική ακρίβεια) με φόντο το όχι και τόσο μακρινό μέλλον. «Είναι ένα θρίλερ και διαδραματίζεται γύρω στο 2040, όταν πολλές από τις εξελίξεις που προβλέπουμε σήμερα αποτελούν πια κομμάτι της πραγματικότητας. Η Γη απειλείται και η επιστήμη αναλαμβάνει να σώσει τον κόσμο, δίνοντας μάχη ενάντια στις δυνάμεις του Κακού. Ελπίζω πως θα είναι κάπως καλύτερο από τα βιβλία του Νταν Μπράουν… αν και δεν θα με πείραζε να έχει ανάλογη επιτυχία!», αστειεύεται.
Κρίνοντας από τα προηγούμενα βιβλία του, που επιτρέπουν ακόμα και όσους θεωρούν τους εαυτούς τους επιστημονικά αναλφάβητους να κατανοήσουν έννοιες όπως οι μαύρες τρύπες και ο κυματοσωματιδιακός δυϊσμός, ελάχιστοι συγγραφείς είναι πιο κατάλληλοι από τον Αλ-Καλίλι για να περιγράψουν τον κόσμο του μέλλοντος. Ως καθηγητής κβαντικής φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Σάρεϊ, είναι απόλυτα εξοικειωμένος με τις θεωρίες, την ορολογία και τις τελευταίες εξελίξεις στον χώρο των θετικών επιστημών. Επιπλέον, έχει επανειλημμένως βραβευθεί για το έργο του στην εκλαΐκευση της εξειδικευμένης γνώσης, γνωρίζει όλα τα «τρικ» για τη συγγραφή επιτυχημένων ιστοριών, ενώ τις παρομοιώσεις του θα ζήλευαν και οι πιο ταλαντούχοι μυθιστοριογράφοι. Πάντοτε μετριοπαθής, ο ίδιος υποστηρίζει ότι οι περισσότεροι ευφάνταστοι παραλληλισμοί στη «Ζωή στην κόψη», ανήκουν στον συνεργάτη του και καθηγητή μοριακής γενετικής Johnjoe McFadden. Ωστόσο, τόσο τα προηγούμενα βιβλία του όσο και οι ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές του αποδεικνύουν πως διαθέτει τη «μαγική» ικανότητα να μετατρέπει δυσνόητες έννοιες σε εικόνες. «Η μεγαλύτερη πρόκληση και η μεγαλύτερη ανταμοιβή για μένα είναι να βρίσκω τις κατάλληλες μεταφορές. Πάντα λέω ότι το γράψιμο είναι σαν τη γλυπτική: ξεκινάς από μία “αδρή” ιδέα και στη συνέχεια την επεξεργάζεσαι», λέει στην «Κ».
Το πεδίο της κβαντικής βιολογίας, με το οποίο ασχολείται ο Αγγλοϊρακινός ακαδημαϊκός τα τελευταία χρόνια, εξακολουθεί να θεωρείται «αιρετικό» ακόμα και από συναδέλφους του. Εκ πρώτης όψεως, οι νόμοι που διέπουν τον κόσμο των μικροσκοπικών σωματιδίων είναι όχι μόνο ασύμβατοι με την κλασική φυσική (η οποία εξηγεί τη συμπεριφορά μεγαλύτερων σωμάτων, όπως οι πλανήτες, οι ζωντανοί οργανισμοί και όλα τα αντικείμενα του «ορατού» κόσμου), αλλά και ενάντια σε ό,τι ονομάζουμε «κοινή λογική», αφού τα άτομα μπορούν να βρίσκονται σε πολλά σημεία ταυτόχρονα, να περνούν μέσα από ενεργειακούς «τοίχους» και να τροποποιούν τη συμπεριφορά τους όταν κάποιος επιχειρεί να τα μετρήσει. Παράλληλα, οι συνθήκες που επικρατούν μέσα στα έμβια κύτταρα απέχουν πολύ από τις ιδανικές συνθήκες εργαστηρίου, όπου διεξάγονται τα πειράματα με σωματίδια. Κι όμως, για έναν περιορισμένο, προς το παρόν, αριθμό φυσικών, βιοχημικών και βιολόγων, το «κλειδί» για την εξιχνίαση ορισμένων εκ των μεγαλύτερων μυστηρίων της ζωής δεν αποκλείεται να κρύβεται σε μία διεπιστημονική θεωρία, που συνδυάζει τις γνώσεις μας για την κβαντική φυσική με τη μελέτη των βιολογικών φαινομένων. «Οι βιολόγοι μάς αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό, γιατί δεν είναι εξοικειωμένοι με την κβαντική μηχανική. Θα προτιμούσαν να μην ισχύει η θεωρία μας για να μην αναγκαστούν να μάθουν μία νέα επιστήμη. Αντίστοιχα, οι φυσικοί δεν είναι πρόθυμοι να μελετήσουν βιολογικά συστήματα, τα οποία είναι χαοτικά και ελέγχονται δύσκολα» παραδέχεται ο καθηγητής.
Εντούτοις, οι νόμοι της κβαντομηχανικής έχουν χρησιμοποιηθεί με επιτυχία στην εξήγηση ζωικών συμπεριφορών, όπως ο τρόπος με τον οποίο προσανατολίζεται ο ευρωπαϊκός κοκκινολαίμης και διεργασιών όπως η αναπνοή. Με ένα «νανοϋποβρύχιο», οι αναγνώστες της «Ζωής στην κόψη» καταδυόμαστε στα άδυτα ενός φύλλου για να παρακολουθήσουμε τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης, φανταζόμαστε τα ζώντα κύτταρα ως ιστιοφόρα που πλέουν στα «ταραχώδη θερμοδυναμικά νερά» ή επιχειρούμε να παίξουμε μουσική με μία «κβαντική κιθάρα». Σύμφωνα με τους συγγραφείς, οι εξελίξεις στην κβαντική βιολογία ίσως μια μέρα μας επιτρέψουν να λύσουμε το «πρόβλημα» της συνείδησης, να κατανοήσουμε βαθύτερα την κληρονομικότητα, αλλά και να δώσουμε απάντηση στο βαθύτερο ερώτημα του πώς ξεκίνησε η ζωή.
Μεγάλος επιστήμονας
«Δεν έχουμε ακόμη διαπιστώσει αν η κβαντική μηχανική αποτελεί απαραίτητο εργαλείο για την κατανόηση της ζωής, παρότι είναι μια υπόθεση που εκφράζουμε στο βιβλίο», εξηγεί ο Τζιμ Αλ-Καλίλι. Πάντως, ο διαπρεπής επιστήμονας, ο οποίος έχει διατελέσει πρόεδρος της Βρετανικής Ενωσης Ανθρωπιστών, είναι πεπεισμένος πως ο άνθρωπος θα καταφέρει μια μέρα να δημιουργήσει ζωή, με ό,τι κι αν συνεπάγεται αυτό για τις διδαχές των περισσότερων θρησκειών. «Δεν θεωρώ πως είναι μία “μαγική“ διαδικασία. Είτε σχετίζεται με τα κβάντα είτε όχι, οπωσδήποτε υπόκειται στους νόμους της φυσικής και μια μέρα σίγουρα θα λύσουμε το μυστήριο», υποστηρίζει. «Αλλωστε, η επιστήμη ανέκαθεν υποβάθμιζε τις θρησκευτικές ιδέες, αρχίζοντας με τον Κοπέρνικο και τον Γαλιλαίο. Μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για τον “θεό των κενών”, όπου η θρησκεία αναλαμβάνει να ερμηνεύσει ό,τι δεν έχει καταφέρει ακόμα να εξηγήσει η επιστήμη. Σταδιακά, η επιστήμη γεφυρώνει τα χάσματα και ο θεός δεν είναι πλέον απαραίτητος».
Βέβαια, η ανάγκη της πίστης στο μεταφυσικό τείνει να αντιστέκεται στην πρόοδο των επιστημών και ο καθηγητής Αλ-Καλίλι σε καμία περίπτωση δεν είναι υπέρ της επιβολής της αθεΐας. Εκτιμά, ωστόσο, πως οι θρησκείες σιγά σιγά χάνουν τη δημοτικότητά τους, «παρά τα όσα ακούμε για το Ισλαμικό Κράτος από τη μία πλευρά και την Αμερική του Τραμπ από την άλλη. Μας δημιουργούν την εντύπωση ότι ο θρησκευτικός συντηρητισμός κερδίζει έδαφος, εγώ όμως πιστεύω ότι πρόκειται απλώς για ακραίες μειοψηφίες που αισθάνονται ότι απειλούνται. Ολοένα και περισσότερο, στον δυτικό αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο, οι άνθρωποι και ιδιαίτερα οι νεότερες γενιές γυρνούν την πλάτη τους στη θρησκεία. Αυτό συμβαίνει εν μέρει επειδή η επιστήμη προσφέρει απαντήσεις σε ερωτήματα που παλαιότερα συσχετίζονταν με το υπερφυσικό». Συγχρόνως αναγνωρίζει την ανάγκη του ανθρώπου να πιστεύει σε μια ανώτερη δύναμη και εκτιμά ότι οι θρησκείες σταδιακά θα προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα. «Ελπίζω ότι θα γίνουν πιο ανεκτικές», προσθέτει, εκφράζοντας την έκπληξή του για το γεγονός ότι η πλειονότητα των Βρετανών ψήφισε Brexit. «Ηταν απρόσμενο για πολλούς από εμάς, που δεν είχαμε συνειδητοποιήσει ότι ζούσαμε σε μια κοινωνία η οποία αισθάνεται ότι απειλείται από τη διαφορετικότητα».
«Το Brexit ήταν μεγάλη απογοήτευση για μένα, παρότι στην πράξη δεν θα επηρεάσει τον τρόπο ζωής μου. Θα συνεχίσω να ταξιδεύω, να έχω φίλους στο εξωτερικό, να μη σκέφτομαι με εθνικιστικούς όρους», συνεχίζει. Εξακολουθεί όμως να πιστεύει πως η θέση του επιστήμονα δεν είναι στο «οχυρωμένο» από τον έξω κόσμο εργαστήριό του, αλλά μέσα στην κοινωνία. «Δεν μπορούμε να πούμε απλώς “εντάξει, αν θέλετε να πιστεύετε πως η Γη είναι επίπεδη, ότι δεν πήγαμε στο φεγγάρι ή ότι η κλιματική αλλαγή είναι ένας μύθος, εμείς δεν έχουμε αντίρρηση”. Θεωρώ πως οι επιστήμονες αρχίζουν να συνειδητοποιούν το μέγεθος της ευθύνης τους, ιδιαίτερα όσοι έχουμε ήδη μία σχέση με το κοινό. Εχουμε την ηθική υποχρέωση να υποδείξουμε τον δρόμο της λογικής στον κόσμο, που δεν ξέρει πια ποιον να πιστέψει».
Οταν δεν γράφει βιβλία και δεν ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο δίνοντας διαλέξεις (η επίσκεψή του στην Αθήνα έγινε στο πλαίσιο του Athens Science Festival, ενώ την περασμένη Δευτέρα παρουσίασε το βιβλίο του στο Public Συντάγματος), ο Τζιμ Αλ-Καλίλι προετοιμάζει τις εκπομπές του, επιβλέπει τους διδακτορικούς του φοιτητές, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Σάρεϊ και παράλληλα είναι ενεργός χρήστης του Twitter. Ισχυρίζεται, μάλιστα, πως διατηρεί τις ισορροπίες λιγότερο χάρη στην ανώτερη ευφυΐα του και περισσότερο… χάρη στις οργανωτικές ικανότητες της γυναίκας του, η οποία εκτελεί χρέη ατζέντη και γραμματέως.
Τα βιβλία του Τζιμ Αλ-Καλίλι, «Ζωή στην κόψη», «Σκουληκότρυπες, μαύρες τρύπες και χρονομηχανές», «Quantικά παράδοξα» και «Δαίμονες της Φυσικής» κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τραυλός.