ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ
Μυστικά του συρταριού. Η τέχνη και οι τεχνίτες της ημερολογιακής γραφής
εκδ. Πατάκη, σελ. 542
Το είδος άνθησε προς το τέλος της Αναγέννησης, καθώς το άτομο και ο εσωτερικός κόσμος του σταδιακά αποκτούσαν ολοένα μεγαλύτερη βαρύτητα. Και έκτοτε η παραγωγή του υπήρξε αδιάπτωτη. Παρέμενε όμως μες στα συρτάρια των συντακτών καθώς αποτελούσε γραφή εις εαυτόν, προσωπική ενασχόληση, ιδιωτική δραστηριότητα. Τα πράγματα άλλαξαν τον 19ο αιώνα, όταν το ημερολόγιο απέκτησε ενδιαφέρον ως λογοτεχνικό αφήγημα και ανεπανάληπτη πηγή τεκμηρίων. Δημοσιεύθηκαν τότε τα περίφημα «Ημερολόγια» του διοικητή του Ναυτικού Samuel Pepys (1633-1703), του Ουόλτερ Σκοτ, των αδελφών Γκονκούρ, της Ντόροθι Γουέντσγορθ.
Η Κατερίνα Σχινά δημιούργησε ένα πλούσιο ανθολόγιο 132 Ευρωπαίων και Αγγλοσαξόνων ημερολογιογράφων με αρχαιότερο τον πλούσιο Εγγλέζο περιηγητή John Evelyn (1620-1706) και τελευταίους τους συγχρόνους μας Μισέλ Τουρνιέ, Τζόις Κάρολ Οουτς, Πίτερ Χολ και Αντι Γουόρχολ. Αγγλοι, Γάλλοι, Αμερικανοί, Γερμανοί, Ελβετοί, Ρώσοι, Πολωνοί, Αυστριακοί, Ρουμάνοι, Σουηδοί, Ιταλοί, Νορβηγοί, Ολλανδοί, Νεοζηλανδοί και ο Ιάπωνας ποιητής Μπασό (1644-1694) περιγράφουν περιστατικά, κάνουν εξομολογήσεις, καταθέτουν εντυπώσεις, γράφουν σχόλια, πραγματοποιούν οξυδερκείς παρατηρήσεις, διαιωνίζουν παράδοξα επεισόδια, συνθέτουν ποιητικές μεταφορές, συγκροτούν τον εαυτό τους, δημιουργούν το περιβάλλον τους, θέτουν ερωτήματα, αποτιμούν τη ζωή, εκφράζουν θαυμασμό, πονούν, θρηνούν, παρηγορούνται. Μυθιστοριογράφοι, ποιητές, θεατρικοί συγγραφείς, ιστορικοί, κοινωνιολόγοι, δοκιμιογράφοι, εκπαιδευτικοί, φεμινίστριες, φυσιοδίφες, δημοσιογράφοι, πολιτικοί, ζωγράφοι, μουσικοί, φιλόσοφοι, θρησκειολόγοι, μερικοί από τους σημαντικότερους πυλώνες του δυτικού πολιτισμού, αλλά και απάνθρωπα τέρατα όπως ο Πάουλ Γιόζεφ Γκέμπελς, συμμετέχουν σε αυτόν τον εορτασμό της προσωπικής γραφής με ημερολογιακές καταγραφές που χωρίζονται σε έντεκα θεματικές, ανάμεσα στις οποίες ο εαυτός και οι άλλοι, ο έρωτας και η απώλεια, η θρησκεία και ο Θεός, τα ταξίδια και η φύση, η ιστορία και τα όνειρα, αλλά και το ίδιο το ημερολογιακό είδος.
«Να έχω μια σύνοψη των σκέψεων, των συνηθειών, των γνωριμιών και των πράξεών μου, όταν θα έρθει η ώρα που ο χρόνος θα είναι πιο γρήγορος από τη μνήμη: να τι με προτρέπει να κρατήσω ημερολόγιο», έγραφε το 1768 η δεκαεξάχρονη Fanny Burney (1752-1840), από τους πρωτεργάτες του αγγλικού μυθιστορήματος. «Το ημερολόγιο είναι το κομμάτι του εαυτού μου που αλλιώς θα διασκορπιζόταν και θα χανόταν, λίγα στάχυα από το χωράφι που θερίζω καθημερινά, μέσα από τη δράση», σημείωνε το 1841 ο μεγάλος υπέρμαχος της ελεύθερης ζωής H.D. Thoreau (1817-1862). Και περίπου εκατό χρόνια αργότερα η Αμερικανίδα θεωρητικός της λογοτεχνίας Susan Sontag (1933-2004) παρατηρούσε: «Στο ημερολόγιο δεν εκφράζω απλώς τον εαυτό μου πιο ανοιχτά απ’ όσο θα μπορούσα να το κάνω με οποιοδήποτε πρόσωπο – δημιουργώ τον εαυτό μου. Το ημερολόγιο είναι ένα όχημα της αίσθησης περί εαυτού».
Οχημα εκμυστήρευσης, μέσον συνομιλίας με το εγώ, εργαλείο για τη συγκρότηση του εαυτού, αλλά και τόπος εγγραφής του ασήμαντου, πεδίο προσωπικής επίδειξης και χώρος αυτολογοκρισίας, το journal intime καταγράφει την προσωπική καλειδοσκοπική εμπειρία του βιωμένου χρόνου. Τον σαρκασμό του Ρόμπερτ Μουζίλ, του Μισέλ Τουρνιέ και του Νόελ Κάουαρντ για τη θρησκεία. Τον πόθο, τον πόνο και την απορία του Μπενζαμέν Κονστάν, του Στεντάλ και του Ρεϊμόν Κενό για την περιπέτεια του έρωτα. Το φλερτ του Τσέζαρε Παβέζε, της Σίλβια Πλαθ και του Κλάους Μαν με τον θάνατο, στον οποίο οδηγήθηκαν τελικά αυτοβούλως. Εξαιτίας των περιπλοκών που δημιουργεί το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων, οι ελληνικές παρουσίες είναι μόνον τρεις: Σεφέρης, Καβάφης και ο μουσικολόγος Μίνως Δούνιας.
Πόσο μας λείπει, ωστόσο, και μια ιστορία-ανθολογία των εξομολογητικών και πολιτικοκοινωνικών καταγραφών των Ελλήνων ημερολογιογράφων!