ΓΚΡΑΧΑΜ ΓΚΡΗΝ
Η καρδιά των πραγμάτων
μτφρ.: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
εκδ. Πόλις, σελ. 384
«Ενας αστυνομικός σταθμός δεν είναι ευτυχισμένος τόπος. Το βάρος που κουβαλάει ο λευκός (όσο και σκοτεινός) άνθρωπος πρέπει να είναι πάντα βαρύ. Και το χρέος του ανθρώπου απέναντι στον άνθρωπο δεν εξοφλείται ποτέ – από τη Δυτική Αφρική μέχρι το West End του Λονδίνου κι από το Μπρούκλιν μέχρι το Βουκουρέστι. Γενιές μυθιστοριογράφων παλεύουν μ’ αυτές τις μελαγχολικές αλήθειες. Είμαι στην ευχάριστη θέση να αναφέρω ότι ο Γκράχαμ Γκρην, στο “Η καρδιά των πραγμάτων”, τα πήγε θαυμάσια σ’ αυτήν την αναμέτρηση με τις τρεις αλήθειες. Ο κύριος Γκρην είναι ένας βαθύς μοραλίστας, ο οποίος διαθέτει την τεχνική αυτή που του επιτρέπει να ταιριάζει την αφήγηση με τον σκοπό του. Από την πρώτη μέχρι την τελευταία σελίδα, αυτή η ημερολογιακή καταγραφή του κλονισμού ενός ανθρώπου σε μια ζεστή ακτή ελώδους πυρετού δημιουργεί μια κρυστάλλινη αλληγορία και ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα». Αυτός είναι ο πρόλογος της κριτικής παρουσίασης που γράφεται τον Ιούλιο του 1948, χρονιά που κυκλοφόρησε το βιβλίο, στους New York Times από τον William Du Bois (παρεμπιπτόντως… από τον πρώτο, δηλαδή, Αφροαμερικανό που πήρε διδακτορικό από το Χάρβαρντ το 1895 και υπήρξε ο συνιδρυτής της αμερικανικής Εθνικής Ενωσης για την Πρόοδο των Εγχρώμων, το 1909).
Σιέρα Λεόνε
Αν και ο τόπος δεν αναφέρεται ονομαστικά παρά μόνο σαν μια περιοχή αγγλικής αποικίας κάπου στις αφρικανικές ακτές, ο ίδιος ο Γκρην επιβεβαιώνει στην αυτοβιογραφία του (Ways of escape) το 1980 ότι πρόκειται για τη Φρίταουν στη Σιέρα Λεόνε της Δυτικής Αφρικής, όπου είχε υπηρετήσει στη βρετανική υπηρεσία αντικατασκοπείας MI6. Ο χρόνος τοποθετείται στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στα 1942, κι αυτό δίνει μερικά στοιχεία στην υπόθεση αλλά όχι καθοριστικά για την εξέλιξη του μυθιστορήματος: η αγωνία των ταξιδιωτών και των συγγενών τους για ταξίδια σε θάλασσες όταν υπογείως πλέουν πολεμικά υποβρύχια, αστυνομικός έλεγχος σε επιβάτες και πληρώματα για διακίνηση επικίνδυνου υλικού, αλληλογραφίας κλπ. για την εθνική ασφάλεια: Πινελιές σε ένα κλειστό περιβάλλον λευκών αποίκων, Βρετανών αξιωματούχων, καθολικών, φθονερών συζύγων, πληκτικών κοινωνικών συναναστροφών σε έναν μικρόκοσμο που έχει ξεχάσει ή δεν πλησίασε ποτέ την «καρδιά των πραγμάτων». Αδύναμοι και απρόθυμοι να κατανοήσουν τους συνανθρώπους αγκιστρώνονται από συνήθειες, όπως μια καθιερωμένη φιλανθρωπική συγκέντρωση και από θεσμούς όπως η Εκκλησία και η τυπική λειτουργία προκειμένου να ορίσουν την κοινωνικότητά τους, να αισθανθούν κοινωνία. Εκλαμβάνουν ως πραγματικότητα τα όποια συναισθήματα τους υποδεικνύει ένας πρωτόγονος ατομικισμός που δεν αφήνει περιθώρια για ουσιαστική συμπάθεια. Μόνος ο Σκόμπι, ο πρωταγωνιστής αστυνομικός επιθεωρητής, ενοχικός και θυσιαστικός, βασανίζεται για να κάνει το «σωστό», το προσωπικό, επαγγελματικό ή θεολογικό καθήκον. Το καθήκον γενικώς ως πρωταρχική υποχρέωση ή ως ένα κέλυφος που δεν επιτρέπει την είσοδο στην καρδιά των πραγμάτων. Στο τέλος όλοι αποτυγχάνουν στους όποιους στόχους έχουν θέσει, καλούς ή ποταπούς, υποδεδειγμένους από την ανεπεξέργαστη επιθυμία ή την ενοχική υποχρέωση.
Την ίδια χρονιά, το 1948, που ο William Du Bois αποθεώνει τον συγγραφέα και το συγκεκριμένο έργο μέχρι την τελευταία λέξη της κριτικής του, ένας άλλος διακεκριμένος, o Τζορτζ Οργουελ, υπογράφει στο περιοδικό New Yorker την εκ διαμέτρου αντίθετη άποψη υπό τον τίτλο «Ο αγιοποιημένος αμαρτωλός» στην κριτική παρουσίαση του βιβλίου του Γκρην: «Ενα αρκετά μεγάλο ποσοστό των διακεκριμένων μυθιστορημάτων των τελευταίων δεκαετιών έχει γραφτεί από καθολικούς και περιγράφονται ακόμη και ως μια ειδική κατηγορία, “τα καθολικά μυθιστορήματα”. Ενας λόγος γι’ αυτό είναι ότι όχι μόνον η σύγκρουση μεταξύ αυτού του κόσμου και του μετά θάνατον, αλλά και μεταξύ της αγιοσύνης και της καλοσύνης αποτελεί ένα γόνιμο θέμα το οποίο ο συνηθισμένος, άπιστος συγγραφέας δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει. Ο Γκράχαμ Γκρην το χρησιμοποίησε μια φορά με επιτυχία στο έργο του “Η δύναμις και η δόξα”. Το τελευταίο του βιβλίο, “Η καρδιά των πραγμάτων”, είναι, για να το θέσω όσο πιο ευγενικά γίνεται, όχι ένα από τα καλύτερά του. Δίνει την εντύπωση ότι κατασκευάστηκε μηχανικά με τη γνωστή σύγκρουση να εκτίθεται ως αλγεβρική εξίσωση χωρίς καμιά προσπάθεια ψυχολογικής πιθανότητας […]
[…] Ο Σκόμπι, μας εξηγεί, είναι ένας άνθρωπος με σχεδόν υπερβολική ευσυνειδησία. Δεν πίνει, δεν δωροδοκείται, δεν απολαμβάνει τις γραφειοκρατικές ίντριγκες και σε κάθε περίπτωση είναι η καλοσύνη της καρδιάς του που τον οδηγεί σε κάθε παράπτωμα […]
Είναι αδύνατο να μην αισθανόμαστε ένα είδος σνομπισμού στη στάση του κ. Γκρην, τόσο εδώ όσο και στα άλλα βιβλία του που γράφονται από ρητά καθολική άποψη. Στα σύγχρονα καθολικά μυθιστορήματα, τόσο στη Γαλλία όσο και στην Αγγλία, είναι πράγματι μόδα να συμπεριλαμβάνονται κακοί ιερείς ή τουλάχιστον ανεπαρκείς ιερείς. Ομως, όλοι οι καινούργιοι, κακοί, εγκληματικοί ή καταδικασμένοι, διατηρούν την ανωτερότητά τους, αφού μόνοι αυτοί γνωρίζουν την έννοια του καλού και του κακού […]
Ο Σκόμπι δε γίνεται πιστευτός. Εάν αισθανόταν πραγματικά ότι η μοιχεία είναι θνητή αμαρτία, θα σταματούσε να τη διαπράττει. Αν ωστόσο επέμενε σε αυτήν, η αίσθηση της αμαρτίας σε λίγο καιρό θα εξασθενούσε. Αν πίστευε στην Κόλαση, δεν θα διακινδύνευε να πάει εκεί μόνο και μόνο για να απαλλαγεί από τα συναισθήματα μερικών νευρωτικών γυναικών. Και κάποιος θα μπορούσε να προσθέσει ότι αν ήταν το είδος του ανθρώπου που μας λένε ότι είναι –δηλαδή, ένας άνθρωπος του οποίου το κύριο χαρακτηριστικό είναι ο τρόμος και η απέχθειά του στο να προκαλεί πόνο στους άλλους– δεν θα ήταν αξιωματικός σε αποικιακή αστυνομία. Υπάρχουν κι άλλες απιθανότητες […]
Είναι ευχάριστο να βλέπεις τον κ. Γκρην να ξεκινά πάλι τη συγγραφή έπειτα από τόσο μακρά σιωπή. Στη μεταπολεμική Αγγλία είναι ήδη κατόρθωμα για έναν μυθιστοριογράφο απλώς να γράψει. Αλλά ελπίζουμε ότι το επόμενο βιβλίο του θα έχει ένα διαφορετικό θέμα ή, αν όχι, ότι τουλάχιστον θα θυμάται ότι η αντίληψη της ματαιοδοξίας των γήινων πραγμάτων, αν και μπορεί να αρκεί για να βρεθεί κάποιος στον Ουρανό, δεν είναι επαρκής εξοπλισμός για τη συγγραφή ενός μυθιστορήματος».
Σεξομανής, αλκοολικός
Στο δωμάτιο μιας ιδιωτικής ελβετικής κλινικής, ένα απριλιάτικο πρωινό του 1991, ένας καθολικός ιερέας, Ισπανός, έδινε τις τελευταίες ευχές σε ένα σώμα χωρίς συνείδηση, σε έναν γηραιό Αγγλο σε κώμα. Ο άνδρας που πέθαινε είχε τιμηθεί με κάθε δυνατό τρόπο από την Kαθολική Εκκλησία και η οποία συνοδεύοντάς τον με το Ρέκβιεμ στον καθεδρικό ναό του Ουέστμινστερ έκανε ακόμα «μια ευγενική προσπάθεια να τον κατατάξει στην πλευρά των αγγέλων» όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Αμερικανός βιογράφος του Γκράχαμ Γκρην, Michael Shelden. Εχοντας μια εξαιρετικά δύσκολη παιδική ηλικία, ως έφηβος αρεσκόταν να παίζει ρωσική ρουλέτα, έστω και αν το όπλο ήταν χωρίς σφαίρες. Στα 16 ξεκίνησε την ψυχανάλυση και στα 18 ως φοιτητής ιστορίας στην Οξφόρδη έγραφε για το ακροδεξιό και αντισημιτικό περιοδικό Patriot, ενώ αργότερα έγινε μέλος του κομμουνιστικού κόμματος.
Ενήλικος υπηρέτησε στην ΜΙ6 και προς το τέλος υπερασπιζόταν σθεναρά τον Κιμ Φίλμπι ακόμα κι όταν η κατασκοπική δράση του Βρετανού συναδέλφου του στην ίδια υπηρεσία είχε αποκαλυφθεί και ο ίδιος είχε βρει καταφύγιο στη Σοβιετική Ενωση. Σεξομανής, οπιομανής και αλκοολικός εγκατέλειψε σύζυγο και παιδιά για άλλες γυναίκες και –σύμφωνα με άλλες πηγές– για νεαρά αγόρια αν και ο ίδιος είχε διαψεύσει τις φήμες για την πανσεξουαλικότητά του. Οταν, το 1991 ρωτήθηκε για την κακή σχέση με τα παιδιά του, απάντησε: «Θεωρώ ότι τα βιβλία μου είναι τα παιδιά μου».
Το βιβλίο «Η καρδιά των πραγμάτων» πούλησε περισσότερα από 300.000 αντίτυπα στην Αγγλία αμέσως μετά την κυκλοφορία του. Κέρδισε το βραβείο James Tait Black Memorial και το 1998 η Modern Library το κατέταξε στην 40ή θέση ανάμεσα στα 100 καλύτερα αγγλόφωνα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα. Το 2005 το περιοδικό TIME το επέλεξε ως ένα από τα 100 καλύτερα αγγλόφωνα μυθιστορήματα που γράφτηκαν από το 1923 μέχρι τότε. Πολλά από τα βιβλία του γυρίστηκαν σε ταινίες.
Οποια κριτική και αν ασκηθεί στον Γκράχαμ Γκρην, λογοτεχνική ή μη, κατά πάσα πιθανότητα οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν ότι ελάχιστοι συγγραφείς (και μεταξύ αυτών ο Ντοστογιέφσκι και ο Μπαλζάκ) έχουν καταφέρει να περιγράψουν με τόσους διαφορετικούς τρόπους, σε τόσες διαφορετικές μυθιστορηματικές πλοκές με τη χαρακτηριστική ησυχία που προκύπτει από υποβόσκουσα, αδιέξοδη ένταση, αυτό που θρησκείες, ιδέες και άνθρωποι προσπαθούν να ξορκίσουν: την απεχθή ανθρωπινότητα.