ΑΧΜΕΤ ΙΝΣΕΛ
Η νέα Τουρκία του Ερντογάν. Από το δημοκρατικό όνειρο στην αυταρχική εκτροπή
μτφρ.: Ρίτα Κολαΐτη
εκδ.: Διάμετρος, σελ. 248
Κυκλοφορεί και στο youtube ένα ασπρόμαυρο φιλμ μικρού μήκους σε σενάριο – σκηνοθεσία Sinan Getin υπό τον τίτλο «Να είσαι ευτυχισμένος. Είναι διαταγή – Be happy! It’s an order!»: Βρισκόμαστε στις 2 Νοεμβρίου του 1934 σε ένα χωριό της Ανατολής. Εκείνα τα χρόνια η κυβέρνηση της Τουρκικής Δημοκρατίας είχε απαγορεύσει να παίζεται τουρκική μουσική στο ραδιόφωνο, με στόχο να γίνει γνωστή και να «υιοθετηθεί» η δυτική μουσική.
Η νεαρά δημοκρατία προσπαθούσε να καθιερώσει τη δυτική κουλτούρα στη θέση της τουρκικής. Μια οικογένεια γλεντάει παίζοντας με σάζι και τουμπερλέκι έναν τοπικό ρυθμό όταν ένοπλοι αστυνομικοί εισβάλλουν στο σπίτι κραδαίνοντας όπλα. «Σταματήστε αμέσως!» ακούγεται να λέει ο επικεφαλής στην περικυκλωμένη από οπλισμένους στρατιώτες οικογένεια, «δεν ξέρετε ότι απαγορεύονται αυτά; Από δω και στο εξής θα διασκεδάζετε μόνον με δυτικούς συνθέτες!».
Με το ημιαγαθό-ημιμπερδεμένο με τις εντολές ύφος των χωροφυλάκων της εποχής, που γνωρίζουμε κι εμείς από τον ελληνικό κινηματογράφο, αρχίζει να διαβάζει τους επιτρεπόμενους συνθέτες με τρομερά και διασκεδαστικά προβλήματα στην προφορά των ονομάτων τους. Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, Βέρντι, Ρίχαρντ Βάγκνερ, Φραντς Σούμπερτ, Σοπέν, Τσαϊκόφσκι, Μπραμς, Μάλερ και άλλα τρανταχτά δυτικά ονόματα ανακοινώνονται στην οικογένεια και τους οργανοπαίκτες, οι οποίοι ατενίζουν με αμήχανο και φοβισμένο ύφος τους ένστολους και τις παράξενες εντολές που, με τη σειρά τους, προσπαθούν να επιβάλουν κάτι που δεν καταλαβαίνουν.
«Γιατί τραγουδάτε λες και είσαστε τίποτα χωρικοί;» ρωτάνε τους… χωρικούς. «Θα εκμοντερνιστούμε και θα δυτικοποιηθούμε! Το καλό που σας θέλω! Και θα ’μαστε κι ευτυχισμένοι! Επισήμως! Χαμογελάτε ρε! Δε βλέπω να χαμογελάτε. Μήπως είσαστε τίποτα επαναστάτες εναντίον της κυβέρνησής μας; Παίξτε Μότσαρτ!» φωνάζει ο επικεφαλής στα διστακτικά μούτρα της γιαγιάς, του παππού, των μικρών παιδιών και σύσσωμης της αγροτικής οικογένειας στην Ανατολία.
Οι οργανοπαίκτες ξεκινούν με τα ανατολίτικα όργανα να παίζουν τη συμφωνία Νο 40. «Δε μου φαίνεται δυτικό αυτό», λέει ο χωροφύλακας, «πώς μπορεί να είναι δυτικό με τέτοιο ρυθμό; Παίξτε Μπετόβεν», διατάσσει και η συμφωνία Νο 9 του μεγάλου μουσουργού εκτρέπεται σε ένα τσιφτετέλι που φέρνει επιτέλους χαμόγελα στην οικογένεια, ενώ παρασύρει τους χωροφύλακες σε λικνίσματα μαζί με τα όπλα και τον επικεφαλής να μονολογεί «αφού είναι δυτική πώς μπορεί να μ’ αρέσει τόσο; Τόσο καλός είν’ αυτός ο Μπετόβεν»;
Στο τέλος, φυσικά, οικογένεια και χωροφύλακες έχουν γίνει μια χαρούμενη ομάδα που χαμογελά και λικνίζεται στην ανατολίτικη διασκευή της 9ης. Θα μπορoύσε να είναι happy end εάν, στην ιστορική πραγματικότητα της γείτονος, αντανακλούσε μια κάποια ψυχική ενότητα ως προς τον στόχο της εκδυτικοποίησης με σαφείς αναφορές στα εθνικά χαρακτηριστικά.
Απειλή για την ασφάλεια
Από την εποχή των Νεοτούρκων όμως (οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού των οποίων «διαδέχθηκαν» τους αγώνες για την καθιέρωση Συντάγματος των νεοοθωμανιστών του 1876), μια συνεχής προσπάθεια εκδυτικισμού σήμαινε και τη συνεχή σύγκρουση με την πραγματικότητα της Ανατολής, ακόμα και όταν ο Σουλτάνος αντικαταστάθηκε, το 1922, από τον ιδρυτή και πρώτο πρόεδρο της Τουρκικής Δημοκρατίας, Κεμάλ Ατατούρκ.
Από το Ιουλιανό πραξικόπημα του 2016, συγγραφείς, ακαδημαϊκοί, δημοσιογράφοι, εκπαιδευτικοί, δικηγόροι, υπέρμαχοι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά και δημόσιοι λειτουργοί απολύονται, συλλαμβάνονται και φυλακίζονται υπό το πρόσχημα των «σχέσεων με τρομοκρατική οργάνωση» ή της «απειλής για την ασφάλεια του κράτους». Ενα αντιπραξικοπηματικό καθεστώς εγκαθίσταται από και υπό τον Ταγίπ Ερντογάν ο οποίος: «με έναν νεοεθνικιστικό λόγο που τροφοδοτείται από τις αναμνήσεις του οθωμανικού μεγαλείου και υψώνοντας διαρκώς το λάβαρο του καταπιεσμένου, από τη χριστιανική Δύση και τις σκοτεινές σιωνιστικές δυνάμεις, μουσουλμάνου, συνεχίζει το έργο της επιβολής του Ισλάμ στον δημόσιο βίο και τον μετασχηματισμό των πολιτισμικών οροσήμων που κληρονόμησε από τον κεμαλικό μοντερνισμό, του οποίου οι πυλώνες είναι μια αμφίθυμη κοσμικότητα και η ιεροποίηση του κράτους υπό την προστασία του στρατού», όπως σημειώνει ο Αχμέτ Ινσέλ.
Αυτή τη στιγμή ο βαθύς εσωτερικός διχασμός της τουρκικής κοινωνίας ανάμεσα στους υποστηρικτές και τους αντιπάλους του Ερντογάν δημιουργεί ακραία πόλωση, στη δημιουργία της οποίας ο ίδιος ο Ερντογάν έχει, ενσυνειδήτως και σκοπίμως, συμβάλει τα μάλα. Στην εισαγωγή του βιβλίου, στην οποία έχουν προστεθεί διευκρινίσεις ειδικά για τους Ελληνες αναγνώστες, ο συγγραφέας θέτει ένα βασικό ερώτημα: «Μολονότι τα σύμβολα που υπεισέρχονται στη ρητορική της εξουσίας αλλάζουν αισθητά με τη μετάλλαξη του κεμαλικού κράτους σε κράτος ελεγχόμενο από συντηρητικούς μουσουλμάνους, ο αυταρχισμός συνεχίζει να αναπαράγεται και να δεσπόζει. Αραγε οι λόγοι της διαιώνισης του αυταρχισμού θα πρέπει να αναζητηθούν κυρίως στην αμφίθυμη σχέση του Ισλάμ με τη νεωτερικότητα και με την πολιτική ή στις απογοητεύσεις και τους αποκλεισμούς που επιφέρει μια νεωτερικότητα εκ των άνω και μια δημοκρατία που αποσκοπεί στην αλλαγή της κοινωνίας»;
Η οποιαδήποτε σχετική ανάλυση απαιτεί τη διαρκή συνεκτίμηση και των δύο ερωτημάτων και είναι δύσκολο να αποφύγει κανείς τη σύγκριση ανάμεσα στην, διαμορφωμένη τα τελευταία χρόνια, ελληνική και τουρκική πραγματικότητα επισημαίνοντας έναν κοινό τόπο: Κανένας από τους δύο λαούς δεν φαίνεται να κατάφερε την «απορρόφηση» της Δυτικής Δημοκρατίας, των ευθυνών και δικαιωμάτων που αυτή συνεπάγεται.
Κλίνοντας η ελληνική κοινωνία προς την εσχατολογία της Αριστεράς και η τουρκική προς την εσχατολογία του Ισλάμ, κατόρθωσαν και οι δύο να απομονώσουν εαυτούς από το δυτικό γίγνεσθαι επιλέγοντας ό,τι τους προσφέρει προστασία και ελπίδα…άνωθεν και χωρίς την προσπάθεια ενστερνισμού της ατομικής και κοινωνικής ευθύνης, την προσπάθεια οικοδόμησης ενός εσωτερικού εαυτού (διαβάστε τις συνεντεύξεις των Νίκου Καλαποθάκου 9/08/2015, Βασίλη Μπογιατζή 24/04/2016 και Χρυσόστομου Σταμούλη 14/05/2017 στον Αντώνη Παγκράτη στο Τέχνες και Γράμματα της «Κ»).
Μια ανάλυση των ιστορικών δεδομένων που το 2002 έφεραν το ρεύμα του πολιτικού Ισλάμ στην εξουσία καθώς και την άσκηση αυτής από το ΑΚΡ με τον Ερντογάν στον ρόλο ενός ιδιότυπου σουλτάνου και ιδρυτή μιας «Νέας Τουρκίας», είναι το εξαιρετικά ενδιαφέρον αντικείμενο του βιβλίου.
Ολα τα κεφάλαια (μεταξύ των οποίων: οι μαίανδροι του δυτικότροπου εκσυγχρονισμού, η αμφιθυμία του δυτικισμού, η εμφάνιση των ισλαμιστικών κομμάτων, το κουρδικό ζήτημα, η οικονομική κρίση και η απομάκρυνση από την Ε.Ε.) είναι διαρθρωμένα και γύρω από την προσωπικότητα Ερντογάν, αποτελώντας μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα έκδοση για τον Ελληνα αναγνώστη.