Αν πάει κανείς σε ένα καλό βιβλιοπωλείο στην Ελλάδα και ζητήσει βιβλίο του Θωμά Ακινάτη, θα ξαφνιάσει τον βιβλιοπώλη και θα φύγει στο τέλος με άδεια χέρια. Το ίδιο σχεδόν ισχύει και αν ζητήσει βιβλίο του Αυγουστίνου. Σε οποιαδήποτε χώρα της Δυτικής Ευρώπης, για ό,τι και αν ενδιαφέρεται κανείς, θα περάσει αναγκαστικά από τον Αυγουστίνο: φιλοσοφία, πολιτική θεωρία, θεολογία, πατρολογία, ερμηνευτική, ρητορική και ιστορία του κηρύγματος, λογοτεχνία.
Είναι λίαν ευχάριστο, επομένως, γεγονός ότι η «Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη», μια νέα εκδοτική σειρά (εκδόσεις Σταμούλης) υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Νίκου Αυγελή, εγκαινιάστηκε με το πολύ σημαντικό έργο του Αυγουστίνου, «Η Χριστιανική Διδασκαλία» (De Doctrina Christiana). Στη σειρά έχουν εκδοθεί ώς τώρα τρία ακόμη βιβλία: Nicolaus Cusanus, «Η σοφία της αγνωσίας» (De docta ignorantia), Edmund Burke, «Περί του Υψηλού και του Ωραίου» και, πιο πρόσφατα, η συναγωγή τριών σπουδαίων πολιτικών κειμένων του Θωμά Ακινάτη, του Μαρσίλιου της Πάδοβας και του Μπάρτολου του Σαξοφεράτο, υπό τον τίτλο «Υστερη μεσαιωνική πολιτική θεωρία».
Η φιλοσοφία –το ίδιο και η λογοτεχνία– δεν σπουδάζεται στα εγχειρίδια, όπως η Χημεία ή το Εμπράγματο Δίκαιο, σπουδάζεται στα μεγάλα (και στα λιγότερο μεγάλα) κείμενα. Η φιλοσοφία στην Ελλάδα ήταν μέχρι πρότινος ταυτισμένη με την κενολόγο ρητορεία, ερήμην των κειμένων. Η άνοδος του επιπέδου της φιλοσοφικής παιδείας μας τα τελευταία χρόνια συνδέεται στενά και με τον πολλαπλασιασμό των φιλοσοφικών σειρών.
Οταν πληθαίνουν οι εκδοτικές σειρές σε ένα οποιοδήποτε πεδίο, εκείνο που πρέπει να κάνει ο διευθυντής της σειράς είναι να ορίσει την ιδιαίτερη κατεύθυνση, το διακριτό στίγμα της. Αν η «Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη» επιλέξει τελικά να κινηθεί, με ταχύτερους πάντως εκδοτικούς ρυθμούς, στην περιοχή της παντελώς άγνωστης στη χώρα μας λατινικής μεσαιωνικής φιλοσοφίας, θα καλύψει μεγάλο κενό. Δύσκολο ασφαλώς το εγχείρημα, δεδομένου ότι η λατινομάθεια βρίσκεται στην παιδεία μας στα όρια του μηδενός. Στην Ελλάδα, αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο, βασιλεύει ακόμη η άποψη ότι, από το τέλος του αρχαίου ελληνικού κόσμου μέχρι τον Καρτέσιο, η φιλοσοφία έχει εξαφανιστεί στην Ευρώπη. Οποιος διαβάσει το τέταρτο βιβλίο της σειράς, χωρίς να έχει ξαναπιάσει ποτέ στα χέρια του μεσαιωνικό φιλοσοφικό κείμενο, θα εκπλαγεί από τον πλούτο της σκέψης και την κυριαρχική παρουσία του επιχειρήματος.
Θα σταθώ λίγο στο πρώτο βιβλίο της σειράς και στον συγγραφέα του. Ο Αυγουστίνος διαβάζεται αδιάκοπα στη Δύση, είναι χωρίς αμφιβολία ο περισσότερο, μετά τη Βίβλο, διαβασμένος συγγραφέας της, εκείνος που βρίσκεται πίσω από κάθε μεγάλη διαμάχη της, ένας από τους κύριους διαμορφωτές της πνευματικής παράδοσής της, για το καλύτερο και για το χειρότερο.
Στην Ορθόδοξη Ελλάδα ο Αυγουστίνος αγνοείται εντελώς, κάτι χειρότερο: θεωρείται υπεύθυνος για κάθε κακό στον χριστιανισμό, ο γενάρχης του αιρετικού χριστιανισμού, που είναι συλλήβδην ο δυτικός χριστιανισμός. Σήμερα στα βιβλιοπωλεία μας, εκτός από τούτο το βιβλίο της σειράς που παρουσιάζουμε εδώ, μπορεί ακόμη να διαβάσει κανείς και τις «Εξομολογήσεις» (Πατάκης, 1999). Οι «Εξομολογήσεις» είναι συναρπαστικό βιβλίο και ασφαλώς εκείνο που διαβάζεται περισσότερο από όλα τα έργα του Αυγουστίνου. Σήμερα διαβάζονται κυρίως ψυχογραφικά, ως η αυτοβιογραφία ενός ανθρώπου που τολμάει να λέει εγώ και να διηγείται τα νεανικά πάθη του. Ομως οι «Εξομολογήσεις» αποτελούν υπέρβαση της ψυχολογίας, είναι εξαρχής στραμμένες προς τον Θεό. Ιστορώντας τη ζωή του, ο άγιος Αυγουστίνος μάς καλεί να δούμε σε αυτήν, αλλά και στη δική μας, την απουσία και την παρουσία του Θεού. Η βαθιά γνώση του εγώ οδηγεί, πιστεύει ο Αυγουστίνος, στον Θεό. Μια σύντομη και καλογραμμένη ιστορία των αναγνώσεων και παραναγνώσεων των «Εξομολογήσεων» μπορεί ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης να διαβάσει στο βιβλίο του Garry Wills «Augustine’s Confessions. A Biography» (Princeton University Press, 2011).
Η «Χριστιανική Διδασκαλία» είναι πολυσήμαντο βιβλίο, απροσπέραστο για πολλά ζητήματα, όπως η ρητορική ή η ερμηνευτική, τα οποία έχουν μελετηθεί και εξακολουθούν να μελετώνται εξαντλητικά. Δεν θα σταθώ σε αυτά, αλλά θα πω δυο λόγια για όσα γράφει ο Αυγουστίνος περί αγάπης, ένα θέμα που τον απασχόλησε σε όλη τη ζωή του και επανήλθε πολλές φορές σε αυτό, αναθεωρώντας τη σκέψη του. Ο Αυγουστίνος χρησιμοποιεί τρεις λέξεις, εναλλακτικά και ανένοχα, για την αγάπη: amor, dilectio, caritas. Το ζήτημα της αγάπης φαίνεται απλό, αλλά είναι φιλοσοφικά εξαιρετικά δύσκολο, γιατί αυτή η εντολή είναι διττή (αγάπη για τον Θεό, αγάπη για τον συνάνθρωπο) και, όπως αναδεικνύει ο Αυγουστίνος, τριττή, διότι υπονοείται ως δεδομένη και η αγάπη για τον εαυτό («αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν»). Τα ερωτήματα που έχει να αντιμετωπίσει ο χριστιανός θεολόγος ή φιλόσοφος είναι πολλά. Αναφέρω δύο μόνο: 1) η αγάπη του Θεού αποτελεί προϋπόθεση για τη δεύτερη; Μπορεί να υπάρχει η δεύτερη χωρίς την πρώτη; 2) Η αγάπη για τον εαυτό δεν είναι εντολή, δεν μπορεί να γίνει εντολή, γιατί είναι ένα φυσικό αυτονόητο. Πώς διακρίνεται ωστόσο από τον εγωισμό; Και αν πράγματι διακρίνεται, ποιο είναι το περιεχόμενό της; Δεν έχω περιθώριο να προχωρήσω εδώ περισσότερο και να παρουσιάσω τη σύνθετη σκέψη του Αυγουστίνου επί του θέματος. Ηθελα απλώς να υπαινιχθώ πόσο δύσκολο είναι το φαινομενικά απλό ερώτημα της αγάπης, ιδίως αν κάνουμε και το αναγκαίο επόμενο βήμα και συζητήσουμε και την αγάπη για τον εχθρό.
Η διδασκαλία του Αυγουστίνου περί αγάπης επηρέασε καθοριστικά όλη τη δυτική παράδοση, από τον Θωμά Ακινάτη μέχρι τον Αγιο Φραγκίσκο της Σαλ, και αποτελεί μέχρι σήμερα πηγή της σκέψης μας για το μεγάλο αυτό ζήτημα. Πειστικό τεκμήριο περί αυτού είναι και το νεανικό έργο (1929) της Χάνα Αρεντ που παρέμενε ουσιαστικά άγνωστο, μέχρι την πρόσφατη αγγλική έκδοσή του: «Love and Saint Augustine» (The University Press of Chicago, 1996).