JOAQUIM MARIA MACHADO DE ASSIS
Ελένα
μτφρ.: Νίκος Πρατσίνης
εκδ. Gutenberg, σελ. 386
Είναι ένα αστικό μυθιστόρημα ρομαντικής εμπνεύσεως που διαβάζεται σαν ψυχολογικό θρίλερ. Τι συμβαίνει στην καρδιά της χαριτωμένης, προικισμένης, σεμνής Ελένα όταν για πρώτη φορά εγκαθίσταται στο πλούσιο αρχοντικό του ετεροθαλούς της αδελφού Εστάσιο Βάλε;
Πού οφείλονται οι αλλαγές στη διάθεση, οι μεταπτώσεις από την πνευματώδη ξεγνοιασιά στη συγκεκαλυμμένη θλίψη, από το χαρούμενο τιτίβισμα στο πιο βαθύ άλγος; Είναι όντως ανυστερόβουλη, ευγενική και σπλαχνική ή πίσω από τις ανεξιχνίαστες στιγμές συγκαλύπτονται αρνητικά συναισθήματα και ιδιοτελείς βλέψεις; Ο Βραζιλιάνος Joaquim Maria Machado de Assis (1839-1908) υπήρξε μάστορας της δημιουργικής πλοκής, μαέστρος στην ανάδειξη χαρακτήρων και δεξιοτέχνης στην εκδίπλωση συναισθημάτων. Επιασα τον εαυτό μου να θέλει να διατρέξει τις σελίδες του βιβλίου όχι γιατί βαριόμουνα, αλλά από αγωνία προκειμένου να μάθω τι γίνεται παρακάτω – να πληροφορηθώ τους λόγους, τις αιτίες, τα κίνητρα που ωθούν τους ήρωες του Μασάντο ντε Ασίς να συμπεριφερθούν όπως συμπεριφέρονται.
Μιγάς, γεννημένος από φτωχό απελεύθερο σκλάβο αφρικανικής καταγωγής και λευκή μητέρα, ο νεαρός Ζοακίμ Μαρία κατορθώνει να μπει από νωρίς στους βραζιλιάνικους λογοτεχνικούς κύκλους, να διακριθεί και στα τριάντα χρόνια του να παντρευτεί την πλούσια, όμορφη και πνευματώδη Πορτογαλίδα Καρόλα ντε Νοβάις με την οποία θα ζήσει αρμονικά. Στην απέραντη Βραζιλία των ορυχείων του χρυσού, των φυτειών ζαχαροκάλαμου και καφέ, των Ιησουιτών, των Πορτογάλων, των πλούσιων γαιοκτημόνων, των δούλων, των προλεταρίων και των ιθαγενών Ινδιάνων, τα σημάδια της ευρωπαϊκής κουλτούρας είναι σαφή. Οπως μας πληροφορεί το κατατοπιστικότατο επίμετρο του μεταφραστή Νίκου Πρατσίνη, το ρεύμα του επηρεασμένου από τον γαλλικό Διαφωτισμό βραζιλιάνικου αρκαδισμού τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα θα διαδεχθεί ο ρομαντισμός. Κι εκεί προσγράφεται το μυθιστόρημα «Ελένα» (1876). Πρόκειται για ένα ερεθιστικό έργο οξυδερκέστατης ψυχολογικής παρατήρησης – σε σημείο να θυμίζει το κατά πέντε χρόνια μεταγενέστερο κλασικό ρεαλιστικό «Πορτρέτο μιας κυρίας» (1881) του Χένρι Τζέιμς. Από ένα σημείο και πέρα, ωστόσο, το κείμενο αναστατώνουν οι τροπές μιας πλοκής που περιέχει όχι μόνο επώδυνες αποκαλύψεις αλλά και τραγικά θανάσιμες επιλογές – τόνους που σήμερα σε ένα βαθμό ξενίζουν. Αδημονεί, λοιπόν, κανείς να διαβάσει τα μεταγενέστερα έργα του Μασάντο ντε Ασίς, ο οποίος σύμφωνα πάλι με το επίμετρο και υπό την επήρεια και της συζύγου του Καρόλα, εγκατέλειψε τον ρομαντισμό για να αγκαλιάσει τον ρεαλισμό σε έργα όπως «Τα μετά θάνατον απομνημονεύματα του Μπρας Κούμπας» (1881).
Στον περίφημο «Κανόνα» του, ο μαχητικός Χάρολντ Μπλουμ περιέλαβε τον Βραζιλιάνο πεζογράφο στους εκατό πιο δημιουργικούς συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Δικαίως. Είναι αξιοθαύμαστη η λεπτότητα με την οποία ο Μασάντο ντε Ασίς μεταχειρίζεται την ειρωνική, περιπαικτική –αλλά καθόλου σαρκαστική– ματιά του προκειμένου να περιγράψει αφενός τις μύχιες συναισθηματικές μεταβολές των ευαίσθητων ηρώων του και αφετέρου να σχολιάσει τον πολιτικό περίγυρο, τις συνθήκες υπό τις οποίες επιλέγουν οι πλούσιοι της χώρας του, λόγου χάρη, πολιτική σταδιοδρομία. Ο συγγραφέας διακρίνεται για τη μυθοπλαστική ευχέρεια, το διεισδυτικότατο βλέμμα του και τη μετριοπαθή σύνθετη πολιτική του σκέψη. Ανήκοντας σε χώρες της καπιταλιστικής περιφέρειας, μοιραία οδηγούμαστε σε λογοτεχνικές συγκρίσεις. Στο τελευταίο ήμισυ του 19ου αιώνα, στα ελληνικά γράμματα δεν γράφτηκαν αντίστοιχα έργα, δεν διαθέταμε συγγραφείς που θα ήταν σε θέση να επιδείξουν ανάλογη δεξιοτεχνία. Πολύ φυσικό, αν προσφύγουμε στη μέθοδο του Ιππόλυτου Τεν: οι γεωγραφικές ορίζουσες ήταν διαφορετικές, ανόμοια η γλωσσική μας διαδρομή κι αλλιώτικη η πολιτική και η κοινωνική μας ιστορία.