Η Χάνα Αρεντ στο περίφημο δοκίμιό της «Τι είναι ελευθερία;» (1960 και, αναθεωρημένο, στο βιβλίο «Between Past and Future», 1961, 1968) θεωρεί ότι με τη διατριβή του Επίκτητου «Περί ελευθερίας» εισάγεται στη φιλοσοφική σκέψη και παράδοση η ιδέα της εσωτερικής ελευθερίας, η οποία θα διανύσει έκτοτε μακρά πορεία. Είναι επομένως καλή είδηση ότι κυκλοφόρησε πρόσφατα το κείμενο αυτό, μαζί με άλλα πέντε του ίδιου φιλοσόφου, σε μετάφραση και σύντομο επίμετρο του Θάνου Σαμαρτζή (εκδ. Δώμα, 2017). Η διατριβή (η λέξη σημαίνει συνομιλία, συζήτηση) εκδίδεται χωρίς το πρωτότυπο κείμενο αντικριστά, αντίθετα δηλαδή από ό,τι συνηθίζεται στις εκδόσεις αρχαιοελληνικών φιλοσοφικών κειμένων στη χώρα μας. Η εντελώς συνειδητή αυτή απόφαση του εκδότη έχει το σκεπτικό της: δεν θέλει να διαβαστεί το κείμενο φιλολογικά, ως θαυμαστό απομεινάρι του αρχαίου μεγαλείου, θέλει να το πάρει στα χέρια του ένας νέος, σημερινός αναγνώστης, όπως θα έπαιρνε ένα οποιοδήποτε άλλο βιβλίο που θα του κέντριζε το ενδιαφέρον, και να το διαβάσει ως κάτι που ενδεχομένως τον αφορά προσωπικά. Ο μεταφραστής μάς παραδίδει πράγματι ένα ζωντανό κείμενο, που δεν φέρει πάνω του τα σημάδια της φιλολογικής γνώσης την οποία προϋποθέτει, και που αποδίδει με ακρίβεια τη σκέψη του συγγραφέα του. Δεν μπορώ ωστόσο να μην προσθέσω εδώ ότι αυτή η εκδοτική απόφαση δεν με βρίσκει σύμφωνο, αφενός, για λόγους γενικότερα πολιτιστικούς και παιδευτικούς, που αφορούν τη διάσωση, με κάθε τρόπο, της σχέσης του αναγνωστικού κοινού με παλαιότερες μορφές της γλώσσας μας και, αφετέρου, επειδή η φιλοσοφία είναι θεμελιωδώς υπόθεση όρων και εννοιών. Οι όροι του Επίκτητου και της στωικής φιλοσοφίας γενικότερα έχουν εξαφανιστεί στην παρούσα έκδοση, δεν υπάρχουν καν σε σημειώσεις με τις οποίες θα χρειαζόταν να υπομνηματιστεί στοιχειωδώς το κείμενο ή, έστω, σε ένα σύντομο γλωσσάριο στο τέλος. Η ίδια εκδοτική λογική υπαγορεύει και την απουσία από το βιβλίο του καθιερωμένου εσωτερικού χωρισμού των διατριβών.
Ελεύθερος, κατά τον Επίκτητο, είναι εκείνος που ζει όπως θέλει, και που τίποτε δεν μπορεί να τον εξαναγκάσει να κάνει κάτι που δεν θέλει. Οποιος δεν ζει όπως θέλει, αλλά ζει μέσα στη θλίψη, τον φόβο, την αποτυχία και τη ματαίωση, είναι φαύλος. Ο Θάνος Σαμαρτζής, αντίθετα από τη μεταφραστική τακτική του, αφήνει τη λέξη «φαύλος» αμετάφραστη. Σημαίνει όμως η λέξη σήμερα ό,τι σήμαινε και στον Επίκτητο; Σήμερα εννοούμε τον ανήθικο στη δημόσια κυρίως ζωή του, εκείνον που τον βαραίνουν δημόσια αμαρτήματα, τον διεφθαρμένο πολιτικό, ενώ στη γλώσσα του Επίκτητου (και όχι μόνο) φαύλος σημαίνει τιποτένιος, ευτελής, κακός άνθρωπος. Η ιδέα ότι ελευθερία σημαίνει να ζεις όπως θέλεις είναι παλιά, όπως παλιά είναι και η αποδοκιμασία της (Πλάτων, Νόμοι, ΣΤ΄, 780a, Αριστοτέλης, Πολιτικά, Ε΄, 1310a25).
Ελεύθερος λοιπόν, κατά τον Επίκτητο, είναι εκείνος που ζει ανεμπόδιστα, ο ακώλυτος, ελεύθερος είναι εκείνος που έχει κατακτήσει οριστικά στη ζωή του τη διάκριση των «εφ’ ημίν» και των «ουκ εφ’ ημίν», αυτών που ανήκουν στην εξουσία μας και αυτών που δεν ανήκουν, και ο οποίος δεν δίνει σημασία στα δεύτερα. Από εδώ ακριβώς όμως αρχίζει το πρόβλημα: στα «ουκ εφ’ ημίν», στα «εκτός», τα «αδιάφορα», σε αυτά που δεν εξαρτώνται από μας, ανήκουν και το σώμα, η υγεία και η αρρώστια, ο θάνατος. Αρα, όταν πεθαίνει το παιδί κάποιου, αυτός δεν πρέπει να πονέσει και να πενθήσει, γιατί η ζωή και ο θάνατος δεν είναι στο χέρι μας. Η ελευθερία είναι τελικά απελευθέρωση από την επιθυμία, δεδομένου ότι οι επιθυμίες των ανθρώπων είναι κατά κανόνα επιθυμίες των αλλοτρίων, αυτών που δεν είναι δικά μας, που δεν εξαρτώνται από μας. Οποιος απελευθερωθεί από τις επιθυμίες –με ποιο κριτήριο άραγε βεβαιώνεται ο ίδιος και εμείς οι άλλοι ότι έχει πράγματι απελευθερωθεί;– τότε είναι ελεύθερος και ας είναι δούλος, όπως ήταν ο ίδιος ο Επίκτητος, ενώ όποιος δεν έχει απελευθερωθεί αυτός είναι πράγματι δούλος, και ας είναι συγκλητικός ή και αυτοκράτορας.
Το πεδίο της ελευθερίας του Επίκτητου βρίσκεται στη σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του και όχι με τους άλλους, έξω από τον κόσμο και τις μέριμνές του. Είναι φανερό ότι η ιδέα της εσωτερικής ελευθερίας είναι επικίνδυνη, γιατί τελικά θεωρεί ότι δεν έχει καμιά σημασία αν είσαι πολιτικά δούλος ή ελεύθερος, εργάτης γης ή γαιοκτήμονας, και λοιπά. Κατά τον Επίκτητο, μπορεί να είσαι ελεύθερος και μέσα στο Αουσβιτς – εκεί ίσως περισσότερο. Δεν είναι ωστόσο προς απόρριψη αυτή η αντιπολιτική ιδέα. Εχει, αντίθετα, μεγάλη σημασία και για την ίδια την ιδέα της πολιτικής ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, αν την εννοήσουμε –ο Επίκτητος μας δίνει το δικαίωμα να το κάνουμε– ως το φρόνημα εκείνο που δεν αγκιστρώνεται σε περιουσίες και αξιώματα, που περιφρονεί τις κοινωνικές διακρίσεις και συμβάσεις, που κρίνει άφοβα τους άρχοντες, που δεν κολακεύει τους τυράννους. Νοούμενη με αυτό τον τρόπο, η εσωτερική ελευθερία, μακριά από την υπεροψία και την απανθρωπιά της στωικής ηθικής, μπορεί να είναι συστατική της κοινωνίας των ελευθέρων.