ΑΛΕΞΗΣ Ν. ΔΕΡΜΕΝΤΖΟΓΛΟΥ
Οι κώδικες των αμαρτωλών στο γαλλικό φιλμ νουάρ
εισαγωγή: Δημήτρης Κολιοδήμος
εκδ. Ερωδιός και Κέντρο Μελετών και Ερευνών για το Σινεμά, σελ. 111
Τον Αλέξη Δερμεντζόγλου τον γνωρίζουμε λίγο- πολύ όλοι, να προλογίζει τις ταινίες, συνήθως τα βράδια του Σαββάτου, που προβάλλονταν από τη συχνότητα της ΕΤ3. Λόγος μεστός, διεισδυτικός, για σινεφίλ αλλά και λιγότερο μυημένους, με έμφαση στην «αποκωδικοποίηση» των σημείων και των εικόνων μέσα από τη μικρή οθόνη, κινούμενος σε παράλληλη τροχιά με τον Γιάννη Μπακογιαννόπουλο της ιστορικής «Κινηματογραφικής Λέσχης». Στους «Κώδικες των αμαρτωλών» ο κινηματογραφικός κριτικός καταθέτει ένα Hommage του γαλλικού κινηματογράφου, σ’ έναν (ακόμα) τομέα που ξεχώρισε στη «βιομηχανία των εικόνων», στις αστυνομικές ταινίες, και απέκτησαν σύντομα ένα πλατύ, πιστό κοινό, χάρις σε σκηνοθετικά αριστουργήματα, αλλά και σε αξεπέραστες ερμηνείες των πρωταγωνιστών του (Γκαμπέν, Βεντούρα, Ντελόν, Μορό, Μπελμοντό κ.ά.).
Ο ιστορικός και κριτικός του κινηματογράφου προσεγγίζει το «γαλλικό αστυνομικό» (στην ουσία το polar) από τρεις «αφετηρίες»: αρχικά, από την καθαρά βιωματική σκοπιά, ως απόπειρα διαφυγής από το «αυστηρά επιτηρούμενο σπίτι», σε αναζήτηση της «ποίησης και της τρυφερότητας», που ξεκινά από τα πρώτα γκανγκστερικά έργα συνοδεία του πατέρα. Σταδιακά, μπαίνει στη φιλοσοφία και την αισθητική ενός κατ’ εξοχήν «ασπρόμαυρου κόσμου», κινηματογραφικού και ηθικού, χωρίς μανιχαϊσμούς, αλλά με συμβολισμούς και αλληγορίες που μετουσιώνονται σε αισθητικές και υπαρξιακές «σπουδές στο μαύρο», χάρις στα σενάρια και τη σκηνοθετική αρτιότητα των Γάλλων δημιουργών (Μελβίλ, Βερνέιγ, Σαμπρόλ, Μαλ, Ζιοβανί κ.ά.) σε αναζήτηση των φιλμικών και κοινωνικών κωδίκων που αποτυπώνονται όχι απλώς στη «μεγάλη οθόνη», αλλά κυρίως στα πρόσωπα και τη μοίρα των πρωταγωνιστών.
Ο Δερμεντζόγλου ορθά συμπεραίνει ότι (σε αντίθεση με τον «πολιτικό κινηματογράφο») «το γαλλικό νουάρ δεν είναι καταγγελτικό είδος. Απλώς καταγράφει κώδικες και τους αποδίδει έξοχα». Παράλληλα, επιχειρεί μία πρώτη ταξινόμηση βασικών μοτίβων, που χαρακτηρίζουν το polar, όπως η ψυχανάλυση, ο κατασταλτικός μηχανισμός, τα όρια και οι υπερβάσεις του, ο έρωτας και ο ρόλος της γυναίκας (η απουσία της femme fatale, σε αντίθεση με το αμερικανικό noir είναι προφανής), το αίτημα της διαφυγής («απεγκλωβισμό» τη χαρακτηρίζει ο συγγραφέας), το πρότυπο του Γάλλου «μπάτσου», συχνά ως «μοναχικού λύκου» (αν θυμηθούμε κυρίως τον Μπουρβίλ στον «Κόκκινο κύκλο»), οι ηθικοί κώδικες που διέπουν τους «άγγελους και τους αμαρτωλούς». Τέλος, παρουσιάζει λεξικογραφικά 65 ταινίες-σταθμούς στην ιστορία του polar, μαζί με μία short list των προσωπικών του επιλογών και προτιμήσεων.
Η υποκειμενική ματιά, αυτονόητα, κυριαρχεί, καθώς η συσσωρευμένη εμπειρία του κριτικού προβαίνει σ’ ένα είδος απολογισμού στο «πέρασμα του χρόνου», μ’ ένα βιβλίο που μετεωρίζεται ανάμεσα στο δοκίμιο και το λεξικό ταινιών. Σωστά επισημαίνει ο Δημήτρης Κολιοδήμος στην «Εισαγωγή» του, πως είναι «μια βιωματική ανάγνωση του γαλλικού νουάρ», αλλά και τη (σκόπιμη, προφανώς, από τον συγγραφέα) «έλλειψη ιστορικότητας» που αντισταθμίζεται, σύμφωνα με τον Κολιοδήμο, από την «ποιητική ανέλιξη των σκέψεων» του Δερμεντζόγλου.
Το βιβλίο διαβάζεται περισσότερο ως «προσωπικές σημειώσεις ενός κινηματογραφικού κριτικού» πάνω στο polar, παρά ως κριτική, μεθοδική προσέγγιση του είδους. Δεν είναι μόνο η «έλλειψη ιστορικότητας», αλλά και η απουσία μιας συνεκτικής κινηματογραφικής θεωρίας, έστω σε δοκιμιακή μορφή, σε αναζήτηση της ταυτότητας του polar μέσα από τον «κινηματογράφο του βλέμματος», που ξεκινά από τον «μύθο Γκαμπέν» και τον Ποιητικό Ρεαλισμό του Λαϊκού Μετώπου για να κορυφωθεί στις δεκαετίες του ’50-’60 και να «αποδομηθεί», πρωτίστως από τον Γκοντάρ και τον Τριφό, καταλήγοντας στις χολιγουντιανές επιρροές του Λικ Μπεσόν. Σε κάθε περίπτωση, μία πρωτότυπη, ενδιαφέρουσα πρόταση ανάγνωσης κι ένας χρήσιμος «οδηγός ταινιών» για τους σινεφίλ.