TONY JUDT
Σκέψεις για τον εικοστό αιώνα
μτφρ.: Ελένη Αστερίου
εκδ. Αλεξάνδρεια
Παρά τις όποιες εξαιρέσεις (Λ. Αλτουσέρ, «Το μέλλον διαρκεί πολύ», Σ. Ζόνταγκ, «Ημερολόγια» κ.ά.), συχνά οι αυτοβιογραφίες των διανοουμένων εδραιώνουν την πεποίθηση ότι οι «στοχασμοί γύρω από τη φθαρμένη ζωή» (Αντόρνο) δεν είναι πάντοτε ισοδύναμοι με τον στοχασμό γύρω από τη φθαρτή ζωή (του βιογραφούμενου).
Στις εξαιρέσεις συγκαταλέγεται το τελευταίο βιβλίο του Τόνι Τζαντ (Tony Judt), που υλοποιείται με την πολύτιμη συμβολή του Τίμοθι Σνάιντερ (Timothy Snyder), ισότιμου συνομιλητή, αρωγού και μάρτυρα του δραματικού τέλους του «δάσκαλου». Πρόκειται για μια «πνευματική ιστορία» του μεταπολεμικού κόσμου, αλλά και μία intellectual biography, που θυμίζει, μακρινά έστω, τις «Συνομιλίες με τον Γκαίτε», του Γιόχαν Πέτερ Εκερμαν, καθώς «δάσκαλος» (Τζαντ) και «μαθητής» (Σνάιντερ) συναντώνται και συνδιαλέγονται υπό δύσκολες και επώδυνες συνθήκες, αποτέλεσμα μιας «αμυοτροφικής πλάγιας σκλήρυνσης», στην οποία θα υποκύψει ο Τζαντ.
Στον ηθικισμό
Ηδη στα «Περιεχόμενα» καταγράφονται οι σταθμοί της (πνευματικής) ζωής του εβραϊκής καταγωγής διανοουμένου, αλλά και η εναλλαγή των «εθνικών ταυτοτήτων» του στα 62 χρόνια πορείας και περιπλάνησης που θα καλύψει από τη Γηραιά Αλβιώνα μέχρι τη Νέα Γη, με σημαντικούς ενδιάμεσους σταθμούς (Ισραήλ, Γαλλία). Ο Τζαντ, εκπρόσωπος της εβραϊκής διασποράς της διανόησης (συχνά αμφίθυμης και κλειστοφοβικής, όπως αναφέρει, και πάντως κοσμοπολίτικης) είναι στην ουσία ένας «ξένος» και «διαφωνών» (dissident). Φύση ανήσυχη και πνεύμα ανεξάρτητο, διαμορφώνει σταδιακά τις θέσεις του και επαναπροσδιορίζεται στο ακαδημαϊκό περιβάλλον, ανανεώνοντας τις θεωρητικές του προσεγγίσεις και εμπλουτίζοντας τα ερευνητικά πεδία. Παράλληλα, στα «χρόνια της μαθητείας», ωριμάζει πνευματικά και πολιτικά, με επίγνωση της εβραϊκής καταγωγής του, άρα των αντιφάσεών του, αλλά και συσσωρεύοντας προσωπικές και ακαδημαϊκές εμπειρίες, που θα διαμορφώσουν στη συνέχεια τη σταδιοδρομία του και, κυρίως, τις απόψεις του.
Κάπου στη μέση της βιογραφίας –και της ζωής– του Τζαντ υπάρχει ένα κεφάλαιο-κλειδί: η παραμονή στη Γαλλία, τον απόηχο του Μάη του 1968 (ο οποίος αφήνει μάλλον ασυγκίνητο τον διανοούμενο), που «γεφυρώνει», ως εμπειρία και μαθητεία, ηπείρους, σχολές και παραδόσεις. Εδώ, ο νεαρός διανοούμενος θα αντιμετωπίσει βιοποριστικές ανάγκες, παράλληλα, θα εντοπίσει νέες προσεγγίσεις αναφορικά με τα ζητήματα της κοινωνικής Ιστορίας, χάρη στην παραμονή του στην Προβηγκία, διάγοντας βίο λιτό και κινούμενος με μία προβληματική Σιτροέν DS κάμπριο (η μάρκα αυτοκινήτων που προτιμούσε και ο πατέρας του) και, κυρίως, με τα ιδεολογικά προβλήματα της εποχής, ανάμεσα στον φασισμό (ιδιαίτερα οξυδερκείς οι παρατηρήσεις του σχετικά με το πολιτισμικό στοιχείο του, αλλά και τις «υπόγειες συγγένειες» των δύο μεσοπολεμικών κινημάτων, που συμπυκνώνονται στη διαπίστωση πως εκείνη την περίοδο «συχνά το πρόσωπο του φασισμού και εκείνο του κομμουνισμού είχαν εντυπωσιακές ομοιότητες») και τον κομμουνισμό. Για τον Τζαντ προέχει η κατανόηση του κόσμου, κι όχι το (φιλοσοφικό) πρόταγμα της αλλαγής του.
Πνευματική ανεξαρτησία
Παράλληλα, ο Τζαντ, ένα «μοναχικό Εβραιόπουλο που φορούσε γυαλιά, έπαιζε ράγκμπι κι έκανε ποδήλατο», μας «μοιράζει» απλόχερα τη δική του madeleine, «κέικ μήλου βουτηγμένο σε γλυκό τσάι με λεμόνι»: ένας Εβραίος «πολίτης του κόσμου», ένα πνεύμα νηφάλιο, διαυγές και κριτικό, που αποτυπώνονται στη σκέψη και το έργο του, βρίσκεται σε διαρκή αναζήτηση της χειραφέτησης, της ατομικής όσο και του «συλλογικού υποκειμένου», αποφεύγοντας το ναρκοπέδιο της «στράτευσης». Εχει ήδη διερευνήσει ενδελεχώς και έχει κατανοήσει επαρκώς τη σημασία της Κεντρικής Ευρώπης, τη σύνθλιψή της από τον φασισμό (μεσοπολεμικά) και τον κομμουνισμό (μεταπολεμικά), αλλά και το ζήτημα της κουλτούρας, ως θεμελιώδεις προϋποθέσεις για μία ιστορία του πνεύματος και του (δυτικού) πολιτισμού.
Το esprit που διακατέχει τον δημιουργό και το έργο του υπερκεράζει επιδέξια τα διάφορα «κέντρα εξουσίας», αναδεικνύοντας την ηθική στάση ως προϋπόθεση της ελευθερίας. Το «κύκνειο άσμα» του (λίγο μετά το αυτοβιογραφικό «The Memory Chalet», Penguin, 2010) είναι ένα σημαντικό βιβλίο, δύσληπτο πάντως για δογματικούς διανοούμενους, που, στο όνομα της Ιστορίας, «επινοούν ή εκμεταλλεύονται το παρελθόν για σκοπούς του παρόντος».