ΝΑΝΤΙΕΖΝΤΑ ΜΑΝΤΕΛΣΤΑΜ
Ελπίδα στα χρόνια της απελπισίας.
Αναμνήσεις από τη ζωή μου με τον Οσιπ
μτφρ.: Σταυρούλα Αργυροπούλου
εκδ. Μεταίχμιο
Το έργο του σπουδαίου Ρώσου ποιητή Οσιπ Μαντελστάμ (Βαρσοβία 1891 – Βλαδιβοστόκ 1938), εβραϊκής καταγωγής, θα είχε χαθεί αν δεν φρόντιζε η σύντροφος της ζωής του να το διασώσει, συγκρατώντας πολλά ποιήματά του ακόμα και από μνήμης.
Στο πλούσιο χρονικό της, που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά, η Ναντιέζντα περιλαμβάνει πολλά γεγονότα τα οποία σημάδεψαν όχι μόνο τη ζωή του ζεύγους αλλά και της χώρας, εφόσον αποδίδεται πιστά η σκοτεινή περίοδος του τρόμου, αλλά και η καλλιτεχνική ατμόσφαιρα της εποχής. Η αφήγηση ξεκινάει από την πρώτη σύλληψη του ποιητή, το 1934, στο σπίτι τους, παρούσης και της κορυφαίας ποιήτριας Αννας Αχμάτοβα (1889-1966), η οποία βίωσε επίσης την καταδίωξη, τον εξευτελισμό και τον πόνο που της προκάλεσε το καθεστώς, αφού ο γιος και ο σύζυγός της ήταν θύματα του Στάλιν.
Αιτία της σύλληψης και του εκτοπισμού του Οσιπ Μαντελστάμ σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, όπου έμεινε τρία χρόνια, υπήρξε το ποίημα που έγραψε για τον Στάλιν. Μετά την αποφυλάκισή του, συλλαμβάνεται δεύτερη φορά και εξορίζεται το 1938, σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως στη Σιβηρία, όπου και θα πεθάνει κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Η γυναίκα του, όλα αυτά τα χρόνια της καταδίωξης, της ανασφάλειας και του τρόμου, τον ακολουθούσε, συγκέντρωνε υλικό και κατέγραφε από μνήμης τα ποιήματά του, ενώ επεδίωκε να επιτύχει την απελευθέρωσή του ζητώντας τη βοήθεια του Νικολάι Μπουχάριν, μέλους της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος, ο οποίος, εν τέλει, διεγράφη από το Κόμμα, συνελήφθη το 1937 και καταδικάστηκε τον επόμενο χρόνο σε θάνατο.
Οι περιγραφές της ρίχνουν φως και στη στάση που κράτησαν μέτριοι συγγραφείς απέναντι στις διώξεις του ποιητή και σε άλλα σπουδαία γεγονότα της εποχής, όσοι έμεναν πιστοί στο καθεστώς και επωφελούντο από αυτό. Αναδεικνύονται, μέσω γεγονότων και αναλύσεων, ωστόσο τα έργα και οι ημέρες συγγραφέων που σημάδεψαν τα λογοτεχνικά πράγματα των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, μερικοί από τους οποίους διέφυγαν στη Δύση, ενώ άλλοι εξαφανίστηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως.
Το βιβλίο της Ν. Μαντελστάμ για τα τέσσερα τελευταία χρόνια της ζωής του ποιητή, το οποίο αποκαλύπτει, μεταξύ άλλων, την αγάπη και την αφοσίωση που έτρεφε ο ένας για τον άλλον, κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1970 στα αγγλικά με τον τίτλο Hope against hope. Οι αναφορές, παράλληλα με την ανάδειξη του έργου του Ο.Μ., στους συμβολιστές, τους ακμεϊστές, στον Πάστερνακ, τον Μπερντιάγεφ και άλλους συγγραφείς της εποχής, είναι ποικίλες και διαφωτιστικές.
Ο Οσιπ Μαντελστάμ, που δεν είναι ευρέως γνωστός στη χώρα μας, συνεργάστηκε με το περιοδικό «Απόλλων» και εξέδωσε την πρώτη ποιητική του συλλογή με τον τίτλο «Λίθος», το 1913, ενώ το 1922 κυκλοφόρησε το σπουδαίο έργο του Tristia, που περιλαμβάνει ποιήματα που γράφτηκαν στην Κριμαία. Τα τελευταία έργα του, που βλέπουν το φως της δημοσιότητας το 1925, είναι δοκίμια: το πρώτο ξεδιπλώνει προσωπικές και οικογενειακές στιγμές και έχει τον τίτλο «Ο θόρυβος του χρόνου», το δεύτερο, «Περί ποιήσεως», περιλαμβάνει σκέψεις για την τέχνη της ποιήσεως. Συνδέθηκε στενά με την Αννα Αχμάτοβα, τον πρώτο της άντρα Νικολάι Γκουμιλιόφ και με τον Σεργκέι Γκοροντέτσκι, με τους οποίους σχημάτισε την ομάδα των ακμεϊστών, ενώ έγραψε το μανιφέστο με τον τίτλο «Η Αυγή των Ακμεϊστών». Οι ποιητές, που ανήκαν σ’ αυτήν την ομάδα, προτιμούσαν τη χρήση της πυκνής φόρμας, καθώς και την ακρίβεια και σαφήνεια του λόγου, σε αντίθεση με όσα εκπροσωπούσαν οι συμβολιστές.
Σαφήνεια και πικρία
Ο Μαντελστάμ, που πλήρωσε με τη ζωή του την επιθυμία του να εκφράζεται ελεύθερα, είχε διατυπώσει με σαφήνεια και πικρία όσα συνέβαιναν στη χώρα του: «Μόνο στη Ρωσία τιμάται η ποίηση, αφού γι’ αυτήν δολοφονούνται άνθρωποι. Σε ποιο άλλο μέρος του κόσμου η ποίηση μετατρέπεται σε κίνητρο για δολοφονία;».
Η συγγραφέας, μέσω του χρονικού των τελευταίων χρόνων της ζωής του σπουδαίου ποιητή, ζωντανεύει μια σκοτεινή περίοδο της ιστορίας της χώρας της, αποκαλύπτει τον φόβο, την τρομοκρατία, τις εκτελέσεις, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την καταρράκωση της αξιοπρέπειας, την υποκρισία. Πρόκειται για ένα έργο που ακόμα και σήμερα συγκλονίζει, μολονότι δεν έχουμε την άγνοια για όσα συνέβαιναν στην Ανατολική Ευρώπη, άγνοια που έως ένα βαθμό είχαν οι Δυτικοί το 1970, τη χρονιά της κυκλοφορίας του βιβλίου.