Η πίπα του Στάλιν και άλλα (αντι)σοβιετικά ανέκδοτα
εισαγωγή, ανθολόγηση, απόδοση: Γιώργος Τσακνιάς
εκδ. Κίχλη, σελ. 210
Οταν ο Νικίτα Χρουστσόφ στην κλειστή συνεδρία του 20ού συνεδρίου του ΚΚΣΕ, τον Φεβρουάριο του 1956, πήρε τον λόγο, σύνεδροι λιποθύμησαν, υπέστησαν καρδιακή προσβολή, ενώ κάποιοι αποχώρησαν σκνίπα από τη βότκα και αργότερα αυτοκτόνησαν. Ηταν η περίφημη και επίσημη έναρξη της «αποσταλινοποίησης». Αυτό είναι μόνον ένα στοιχείο από τα χιλιάδες που μπορούν να περιγράψουν τον διαρκή φόβο του σοβιετικού πολίτη από την εποχή της επικράτησης της Οκτωβριανής Επανάστασης, με το «τοτέμ» Λένιν, και έως την πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», την περίοδο 1989-1991.
«Μικρούς τόπους ελευθερίας», όπως λέει ο Βρετανός κοινωνιολόγος Κρίστι Ντέιβις, αναζητούσαν όσοι ζούσαν κάτω από την μπότα της κομματικής ηγεσίας, σε μιαν εποχή όπου το «κύριος» είχε αντικατασταθεί από το «σύντροφος» και η νέα γλώσσα, η νέα ορολογία έδιναν κι έπαιρναν: κομισάριος, γκουλάγκ, σοβιέτ και σοβιετικός άνθρωπος, κολχόζ και προτσές, ντιρεκτίβα και Σιβηρία. Κι όμως, ο… σοβιετικός άνθρωπος κατέφυγε στο χιούμορ, στα ανέκδοτα, που τα έλεγε ψιθυριστά στις ουρές για το φαγητό, στη γραμμή παραγωγής, στη στάση του λεωφορείου, στην εξορία, στα κελιά, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εκτέλεσης αντιφρονούντων. Μπορεί, όπως αναφέρει ο Ντέιβις, να μην ήταν «μικρές επαναστάσεις», ωστόσο με αυτά επέζησε της πείνας, του φόβου και της παράνοιας.
Από έναν τεράστιο όγκο χιλιάδων ανεκδότων, στα ρωσικά και στα αγγλικά, ο ιστορικός Γιώργος Τσακνιάς ανθολόγησε και απέδωσε στα ελληνικά ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά. Ο ίδιος μάς πληροφορεί ότι όλα βρέθηκαν σε δυο – τρεις παραλλαγές και πολλά σε αρκετές περισσότερες, όχι μόνον εντός της Σοβιετικής Ενωσης, αλλά και στις υπόλοιπες χώρες τού τότε Ανατολικού Μπλοκ. Η καταπίεση και ο φόβος, άλλωστε, υπήρξαν παρόντα σε όλες τις λαϊκές δημοκρατίες, καίτοι με αυξομειώσεις.
Η συλλογή του Στάλιν
Τα ανέκδοτα την περίοδο του Λένιν, του Στάλιν, του Χρουστσόφ, του Μπρέζνιεφ, του Αντρόποφ, του Τσερνιένκο και του Γκορμπατσόφ έφτασαν μέχρι τα πιο βαθιά ταμπού του κομμουνισμού. Για τον Χρουστσόφ και τον Μπρέζνιεφ το ανέκδοτο λέει: «Ο Χρουστσόφ απέδειξε ότι ακόμα κι ένας βλάκας μπορεί να κυβερνήσει· ο Μπρέζνιεφ απέδειξε ότι ακόμα κι ένας βλάκας δεν μπορεί να κυβερνήσει». Ο Γκορμπατσόφ, όπως και ο Στάλιν, είχε ζητήσει να του συλλέγουν, άπαξ εβδομαδιαίως, τα ανέκδοτα που τον αφορούσαν και διασκέδαζε, όσο διασκέδαζε και ο Ρόναλντ Ρέιγκαν, που έκανε το ίδιο.
Η ανθολόγηση που έχει κάνει ο Γιώργος Τσακνιάς είναι ένα πράγματι ξεκαρδιστικό συνονθύλευμα για τον σύγχρονο αναγνώστη. Η εισαγωγή του ανθολόγου είναι ένα έξοχο, πλήρες και ρυθμικό ρεπεράζ από την καταγωγή, τους λόγους δημιουργίας, τους τρόπους διάδοσης και τα μέσα δίωξης των ανεκδότων που κυκλοφορούσαν κατά τις σοβιετικές και λαϊκοδημοκρατικές δεκαετίες. Οι Σοβιετικοί δεν έχασαν ούτε στιγμή τον αυτοσαρκασμό τους: «Υπάρχουν άνθρωποι που συλλέγουν ανέκδοτα και υπάρχουν άνθρωποι που συλλέγουν ανθρώπους που συλλέγουν ανέκδοτα». Ή: «Εδώ Ράδιο Αρμενία. Οι ακροατές μάς ρωτούν: “Θα υπάρχει αστυνομία όταν πια θα έχουμε οικοδομήσει τον κομμουνισμό;”. Εμείς απαντάμε: “Φυσικά όχι. Οι πολίτες θα έχουν μάθει να συλλαμβάνονται μόνοι τους”».