RUTH VANDER ZEE – ROBERTO
INNOCENTI (εικονογράφηση)
Ερικα
μτφρ.: Μαρίζα Ντεκάστρο
εκδ. Καλειδοσκόπιο, σελ. 32
Οση ώρα η νέα γυναίκα από τη Συρία μιλά στην κάμερα, τη βλέπουμε να χτενίζει ταυτόχρονα την κόρη της έξι ετών. Είναι μία (ακόμη) ιστορία του youtube, από τις πολλές της σύγχρονης προσφυγιάς. Διαδραματίζεται σε στρατόπεδο (;) προσφύγων στην Ουγγαρία. «Πάρτε το παιδί μου», λέει η γυναίκα. «Ας πάει το παιδί μονάχο του στη Γερμανία. Να πάει σχολείο. Να είναι ασφαλές. Εγώ τότε γυρνάω πίσω, στη Συρία. Αλλά πάρτε το παιδί». Με το ένα χέρι κρατά τη βούρτσα. Με το άλλο σπρώχνει απαλά αλλά αποφασισμένα το σώμα του παιδιού προς την κάμερα.
Βλέποντάς την θυμάμαι ένα αμερικανικό ντοκιμαντέρ που είχα δει στη γερμανική τηλεόραση, τη δεκαετία του ’90. Μια ηλικιωμένη γυναίκα ελληνο-ποντιακής καταγωγής αφηγούνταν πώς την έδωσε η μητέρα της σε μια Τουρκάλα για να τη σώσει, στη διάρκεια της Μικρασιατικής Καταστροφής. Είχε ήδη γίνει μάρτυρας του θανάτου, από πείνα και τύφο, της μικρής αδερφής της. Δεν ξαναείδε τη μητέρα της. Μιλούσε κλαίγοντας στον φακό – μια Αμερικανίδα γιαγιά. Σωσμένη.
«6.000.000 αστέρια»
Αντιμέτωπη με την ιστορία της Ερικας, στην εξαιρετικά επιμελημένη ομότιτλη έκδοση για παιδιά του «Καλειδοσκόπιου», αναθυμάμαι αυτές τις ιστορίες, με αφορμή την επικείμενη «Διεθνή Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος», την 27η Ιανουαρίου. Το κίτρινο άστρο δεσπόζει στο εξώφυλλο. Αλλωστε, το βραβευμένο βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 2000 με τίτλο «6.000.000 αστέρια», όσα και τα θύματα του Ολοκαυτώματος. Την Ερικα την πέταξαν, βρέφος λίγων μηνών, σε ένα χαντάκι «με απαλό χορτάρι», μέσα από ένα τρένο, το 1944, σε μια «γραφική μεσαιωνική κωμόπολη, στη Γερμανία». Ηταν ένα από τα τρένα που μετέφεραν Εβραίους στα στρατόπεδα θανάτου των ναζί.
«Κάποιοι άνθρωποι που περίμεναν να περάσει το τρένο με είδαν την ώρα που με πέταγαν από το βαγόνι». Την περιμάζεψαν και την έδωσαν σε μια γυναίκα που κράτησε το μωρό με κίνδυνο της ζωής της και το μεγάλωσε. Το ονόμασε Ερικα. Τώρα, η Ερικα είναι γιαγιά, όπως η Πόντια του ντοκιμαντέρ. Αφηγείται την ιστορία της στην Αμερικανίδα Ruth Vander Zee, συγγραφέα, εκπαιδευτικό και σύζυγο πάστορα. Η εικονογράφηση από τον Roberto Innocenti έχει γίνει με φωτογραφικό υλικό της εποχής (τρένα, είσοδος στρατοπέδου, Γερμανοί στρατιώτες) σε αποχρώσεις σέπιας για το κομμάτι της αφήγησης που αφορά το ζοφερό άλλοτε, και με πολύχρωμες, φωτεινές ζωγραφιές του σημερινού Ρότενμπουργκ, για τη μεταπολεμική και τη σημερινή περίοδο. Η σέπια χάνεται μαζί με το τρένο του θανάτου· το μέλλον της Ερικας είναι χρωματιστό. Το μωρό είναι τυλιγμένο σε έντονα ροζ φασκιές, πάνω στο έδαφος-φόντο: «Πηγαίνοντας προς τον θάνατο, η μητέρα μου με πέταξε πίσω στη ζωή», λέει η αφηγήτρια. Η εικόνα ενισχύει την αισιοδοξία της μετάβασης.
Στην πραγματικότητα, δεν γνωρίζει καν αν ήταν χέρι μητέρας αυτό που την πέταξε, σώζοντάς την. Η Ερικα (και η Vander Zee) έχουν αποφασίσει ότι κάπως έτσι έγιναν τα πράγματα. Φανταζόμαστε τη μητέρα να απελπίζεται. Να τυλίγει τρυφερά το μωρό και να το φιλά πριν το εγκαταλείψει. Πρόκειται, βέβαια, για εγκατάλειψη. Το κίνητρό της, το φορτίζει θετικά η αφηγήτρια. Μπορεί, ωστόσο, να υποθέσει κανείς εύλογα –κι είναι πολυάριθμες οι μαρτυρίες τέτοιων, σκοτεινότερων εκδοχών– ότι ένα μωρό, όπως κι ένα μικρό παιδί, είναι τεράστιο βάρος υπό συνθήκες γενοκτονίας, συμβάλλοντας στην καταδίκη όποιου το έχει. Εγκαταλείποντάς το, λοιπόν, του δίνει κανείς μια πιθανότητα επιβίωσης, αυξάνει όμως και τις αντίστοιχες δικές του.
Πρέπει, άραγε, να συζητάμε με τα παιδιά, στα οποία το βιβλίο αυτό απευθύνεται, τέτοιες ιστορίες; Πρέπει να τις διδάσκονται στο σχολείο; Στο χρήσιμο επίμετρό της η παιδαγωγός και κριτικός λογοτεχνίας για παιδιά Μαρίζα Ντεκάστρο επιχειρεί να παρουσιάσει συνοπτικά αλλά χωρίς υπεκφυγές τη σχετική προβληματική, παίρνοντας θέση υπέρ της συζήτησης με τα παιδιά των γεγονότων αυτών, «όσο τραυματικά κι αν είναι». Οι μαθητές των σχολείων στην ελληνική επικράτεια δεν διδάσκονται, πάντως, το Ολοκαύτωμα – σπανίως άλλωστε φτάνουν καν να διατρέξουν στο μάθημα της Ιστορίας τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το Εβραϊκό Μουσείο της Αθήνας, ωστόσο, με τα εκπαιδευτικά του προγράμματα για καθηγητές και μαθητές δέχθηκε από το 2014 μέχρι σήμερα, κατά προσέγγιση, 80 σχολεία και περίπου 3.000 μαθητές κατ’ έτος, ενώ περίπου αντίστοιχοι, με ελαφρά απόκλιση προς τα κάτω, είναι οι αριθμοί και για το Εβραϊκό Μουσείο της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται, και στις δυο περιπτώσεις, για μαθητές των δύο τελευταίων τάξεων του Δημοτικού, καθώς και του Γυμνασίου και του Λυκείου. Το υπό ανέγερση Μουσείο για το Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη εύλογα αναμένεται να αλλάξει ριζικά το τοπίο και στο ζήτημα αυτό.
Το «Ερικα» θα πρέπει να προβληματίσει, επιπλέον, ιστορικούς, συγγραφείς και εκδότες της χώρας μας σχετικά με την επείγουσα ανάγκη παραγωγής ανάλογου «ελληνόθεμου» υλικού γύρω από το παρελθόν των συμπατριωτών και συμπολιτών μας Εβραίων αλλά και γύρω από τη συζήτηση «δύσκολων» ιστορικών θεμάτων. «Α, φτάνει πια!», έγραφε ο Αναγνωστάκης. «Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά». Η λήθη που δεν στηρίζεται στη γνώση, στην κατανόηση και στη συμφιλίωση αλλά δηλητηριάζεται από την απόκρυψη και τη στρέβλωση είναι τοξική, μια διαρκής απειλή για τον πολιτισμό και την ειρηνική συμβίωση.
Οδηγός με βιβλία για παιδιά και εφήβους
Μολονότι η Θεσσαλονίκη υπήρξε η εβραϊκή μητρόπολη της Μεσογείου, ενώ και πλήθος άλλων πόλεων στα νησιά και στην ηπειρωτική χώρα φιλοξενούσαν ακμάζουσες και δυναμικές εβραϊκές κοινότητες, είναι ελάχιστα τα βιβλία για παιδιά και εφήβους γύρω από την τύχη των ανθρώπων αυτών στην Κατοχή.
Ξεχωρίζει το εφηβικό μυθιστόρημα της Μαρούλας Κλιάφα «Μια μπαλάντα για τη Ρεβέκκα» (Μεταίχμιο). Εδώ, όπως και στα «Αρια παιχνίδια» η Κλιάφα δεν διστάζει να αναμετρηθεί επιτυχώς με θέματα δύσκολα, θέματα-ταμπού. Η «Eρικα» έρχεται τώρα να προστεθεί στα –επίσης λιγοστά– ξενόγλωσσα μεταφρασμένα βιβλία που αναφέρονται στα βιώματα των Εβραίων της Βόρειας Ευρώπης. Απευθύνεται σε μεγάλα παιδιά του Δημοτικού.
Ντοκουμέντα
Aλλα βιβλία – ντοκουμέντα, που στηρίζονται σε ημερολογιακές σημειώσεις, είναι το διάσημο «Ημερολόγιο της Aννας Φρανκ» (ολοκληρωμένη έκδοση των χειρογράφων χωρίς περικοπές, Πατάκης) και το ολιγοσέλιδο «Ημερολόγιο της Ρούτκα», μιας 14χρονης Πολωνοεβραίας (Πατάκης) που είδε το φως της δημοσιότητας με καθυστέρηση δεκαετιών (πρώτη έκδοση στα πολωνικά, 2006).
Για τη γενιά των παιδιών της Μεταπολίτευσης θα μείνει αξέχαστο το μικρό αριστούργημα του Τσέχου Γιαν Οτσενάσεκ για τον εφηβικό έρωτα του Παύλου και της Εσθήρ στην Πράγα του Χάυντριχ: το «Ρωμαίος, Ιουλιέττα και τα σκοτάδια» κυκλοφόρησε τελευταία φορά το 1987 (Θεμέλιο).
Από τη λίστα δεν μπορεί να απουσιάζει το διεθνές μπεστ σέλερ του Τζον Μπόιν, «Το αγόρι με τη ριγέ πιτζάμα», που έγινε γνωστό και από την ομότιτλη ταινία. Στην ιστοσελίδα τους οι εκδόσεις Κέδρος προσφέρουν εκτεταμένο «εκπαιδευτικό οδηγό» της Μαρίζας Ντεκάστρο, με βάση το βιβλίο αυτό.