ΒΙΚΤΟΡ ΣΕΡΖ
Χρόνια δίχως έλεος
μτφρ.: Ιωάννα Αβραμίδου
εκδ. Θύραθεν, σελ. 427
Μυστήριοι είναι οι νόμοι που ορίζουν ποιοι συγγραφείς και ποια θέση καταλαμβάνουν στον λογοτεχνικό κανόνα. Μέσα από ποιες διαδρομές και μέσω ποιων κριτηρίων καθιερώνονται, προκειμένου να αποτελέσουν αναπόσπαστο τμήμα του λογοτεχνικού corpus που παραδίδεται στους νεοτέρους. Οι απορίες διατυπώνονται με αφορμή την «υπόθεση Βίκτορ Σερζ», την παράδοξη δηλαδή σιωπή που κάλυψε για αρκετές δεκαετίες τα συγκλονιστικά μυθιστορήματα «Υπόθεση Τουλάγεφ» (εκδ. Scripta, 2004) και «Χρόνια δίχως έλεος» του γεννημένου στις Βρυξέλλες Ρώσου Βικτόρ Λβόβιτς Κίμπαλτσιτς (1890-1947), ο οποίος δημοσίευσε το εκτενές λογοτεχνικό, δοκιμιακό και ιστορικό έργο του με το ψευδώνυμο Βίκτορ Σερζ.
Οπως ο Ουγγροβρετανός Αρθουρ Κέσλερ, έτσι και ο Βίκτορ Σερζ υπήρξε δραστήριος ακτιβιστής, μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος και αργότερα διαφωνών, και όπως κι εκείνος στο «Μηδέν και το άπειρο» (1940), έτσι και αυτός στην «Υπόθεση Τουλάγεφ» (1940) και στο μετά θάνατον «Χρόνια δίχως έλεος» (1947) κατήγγειλε τη σταλινική τρομοκρατία, τις δίκες της Μόσχας και τις αιματηρές εκκαθαρίσεις. Μόνο που η δικιά του οξύτατη σοβιετική ανατομία έμεινε στη σκιά, ενώ του Αρθουρ Κέσλερ άφησε το έντονο σημάδι της στην πολιτική, λογοτεχνική και πνευματική συνείδηση της Ευρώπης του 20ού αιώνα.
Ανήκοντας στη μαγιά των αγωνιστών που πολέμησαν για την επικράτηση του μπολσεβικισμού κι έχοντας γνωρίσει τις φυλακές του Στάλιν που εξόντωσαν τον ανθό της Οκτωβριανής Επανάστασης, ο Σερζ αναπλάθει στα δύο μυθιστορήματα τον παραλογισμό, τη δυστυχία και τον τρόμο στελεχών και πολιτών, αθώων και εμπλεκομένων, θυμάτων και θυτών στη Σοβιετική Ενωση της δεκαετίας του ’30. Περιγράφει με πολιτική οξυδέρκεια, υψηλή αναπλαστική δύναμη και άμετρη συμπόνια τα ατελείωτα πάθη που γνώρισαν εκατομμύρια άνθρωποι στο όνομα επικράτησης ενός ιδανικού που στην πορεία πραγμάτωσης γνώρισε ανυπολόγιστες στρεβλώσεις. Ο παρορμητικός Κόστια, ο ανιδιοτελής Ρύζικ, η ιδανική Ντάρια, ο μυστικός πράκτορας Ντ., ο αποστεωμένος Κλιμ, ο αναποφάσιστος Ρομάσκιν ή ο αδίστακτος Μακέγεφ αποτελούν μερικούς από τους ήρωες των δύο έργων που οι ιστορίες τους εκτυλίσσονται στις φυλακές της προπολεμικής Σοβιετικής Ενωσης, στο εμπόλεμο Λένινγκραντ, στο μακρινό Μεξικό και στο βομβαρδισμένο Βερολίνο.
Επιχειρώντας να απαντήσει στο ερώτημα πώς περιέπεσε στην αφάνεια «ένας από τους πιο συναρπαστικούς ηθικούς και λόγιους ήρωες του 20ού αιώνα», όπως χαρακτηρίστηκε ο Σερζ, η Σούζαν Σόνταγκ έκανε το 2004 σειρά υποθέσεων. Τα ενδεχόμενα που προέβαλε ήταν πολυάριθμα: Σε όλη του τη ζωή ο Βίκτορ Σερζ ανέπτυξε εντονότατη πολιτική δράση, γεγονός που ίσως δυσκόλεψε την καθιέρωσή του ως αμιγούς συγγραφέα. Στην αρχή υπήρξε αναρχικός, κατόπιν μπολσεβίκος και ύστερα και έως το τέλος τροτσκιστής, στρατεύσεις που κατέστησαν τις αδρές μυθοπλαστικές μαρτυρίες του, ύποπτες για προπαγάνδα. Υπήρξε επιπλέον πολυγραφότατος (γύρω στα 30 βιβλία), γεγονός το οποίο δημιούργησε την εντύπωση πως ήταν προχειρογράφος. Το έργο του ως διανοούμενου επισκίασε την πεζογραφία του. Καθώς, τέλος, υπήρξε άπατρις, ούτε τα ρωσικά ούτε τα γαλλικά γράμματα τον διεκδίκησαν, με αποτέλεσμα να μην ενδιαφερθεί κανείς για την προβολή του – σε αντίθεση προς τον Αρθουρ Κέσλερ, που περιελήφθη στη βρετανική γραμματολογία.
Το αποτέλεσμα ήταν να εκτιμηθεί το έργο του πλατιά μόνο στα τέλη του 20ού αιώνα, καθώς, σύμφωνα με τα προφητικά λόγια του ίδιου του Σερζ: «Παρόλο που γενικά τούς αναγνωρίστηκε η ποιότητα, τα βιβλία μου είχαν μια ζωή εξίσου δύσκολη με τη δική μου. Διαπίστωσα ότι ο συγγραφέας δεν μπορεί να υπάρχει μέσα στις σύγχρονες, αποσυντιθέμενες κοινωνίες, παρά προσαρμοζόμενος σε ενδιαφέροντα τα οποία περιορίζουν βίαια τους ορίζοντές του και ακρωτηριάζουν την ειλικρίνειά του».