Ο Μαρκ Μαζάουερ δεν χρειάζεται συστάσεις. Είναι ένας από τους κορυφαίους ιστορικούς της εποχής μας (κατέχει την έδρα Ιστορίας Ira D. Wallach στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια) και το έργο του είναι ευρύτατα γνωστό στη χώρα μας. Τα βιβλία του έχουν προκαλέσει το έντονο ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού (λόγω του υποδειγματικού τρόπου με τον οποίο προσεγγίζει κάθε φορά τα θέματά του, αλλά και του άκρως γοητευτικού συγγραφικού του ύφους), έχουν συμβάλει σε μια γόνιμη και ουσιαστική συζήτηση για τραγικές πτυχές της πρόσφατης Ιστορίας (Κατοχή/ Εμφύλιος/Ολοκαύτωμα), έχουν αποσπάσει πλήθος σημαντικών διακρίσεων και θεωρούνται δικαίως, από τους ειδικούς, «τομή» στις ιστορικές σπουδές.
Στο τελευταίο του βιβλίο, «Οσα δεν είπες. Ενα ρωσικό παρελθόν και το ταξίδι προς την πατρίδα: Φόρος τιμής», που μόλις κυκλοφόρησε από τις «Εκδόσεις Αγρα» (σε εξαιρετική μετάφραση της Παλμύρας Ισμυρίδου), ο Μαζάουερ συνδυάζει και τις δύο ιδιότητες: του μεθοδικού ερευνητή και του διορατικού συγγραφέα. Αποτέλεσμα; Eνα συναρπαστικό, τολμηρό, βαθιά ανθρώπινο βιβλίο, μια οδύσσεια που ξεκινάει από τη Ρωσία των προεπαναστατικών χρόνων και έπειτα από φυλακίσεις, εγκλεισμούς, αποδράσεις, χωρισμούς και θανάτους, καταλήγει στο Λονδίνο του Μεσοπολέμου.
Θέλοντας να αποτίσει φόρο τιμής στον πατέρα του, ο Μαζάουερ αποφάσισε να μελετήσει εις βάθος, μέσα από αρχεία, μαρτυρίες, επιστολές, ημερολόγια, την ιστορία της οικογένειάς του, να φωτίσει σκοτεινές και δραματικές πλευρές της, να εξερευνήσει τον χαμένο πλέον μικρόκοσμο των Ρωσοεβραίων εμιγκρέδων και να σταθεί σε μερικές από τις πιο τραγικές και βίαιες στιγμές της Ιστορίας του περασμένου αιώνα που συνδέονται και με τα όνειρα και τις διαψεύσεις του σοσιαλιστικού κινήματος.
Οι πρωταγωνιστές
Κεντρικά πρόσωπα του βιβλίου είναι ο αινιγματικός, λιγομίλητος Μαξ Μαζάουερ, παππούς του συγγραφέα από την πλευρά του πατέρα του, η τρυφερή σύζυγός του Φρούμα, τα παιδιά που οι δυο τους είχαν αποκτήσει από προηγούμενους γάμους, ο Αντρέ, το «μαύρο πρόβατο» της οικογένειας (καρπός του γάμου του Μαξ με τη «φλογερή επαναστάτρια» Σοφία Κριλένκο, αδελφή του Νικολάι Κριλένκο, λαϊκού κομισάριου Δικαιοσύνης στην ΕΣΣΔ, η οποία κατέληξε σε άσυλο) και η «κοσμική» Iρα (από τον γάμο της Φρούμα με τον στρατιωτικό γιατρό του τσαρικού στρατού Αλεξάντρ Μπάλτερμαντς, έναν χαρτοπαίκτη που προσχώρησε στους μπολσεβίκους, αφού, όπως αργότερα είπε η ίδια του η κόρη, «η Επανάσταση δεν ήταν γι’ αυτόν παρά ακόμη μια ζαριά»), και φυσικά ο πατέρας του Μαζάουερ, Μπιλ (Ουίλιαμ) – το όνομα του δόθηκε ως ένδειξη σεβασμού στον βάρδο και επομένως και στη χώρα που θα αποτελούσε πλέον πατρίδα του.
Γύρω από αυτά τα πρόσωπα πλέκονται ιστορίες που αφορούν τη μοίρα της εβραϊκής ιντελιγκέντσια στην τσαρική Ρωσία και στα χρόνια της Επανάστασης, αλλά και τη δράση κάποιων εξ αυτών ως μελών της παράνομης σοσιαλιστικής οργάνωσης Μπουντ, σκοπός της οποίας ήταν η ανατροπή του τσάρου, όχι όμως με τις μεθόδους που προωθούσε ο Λένιν.
Ο τίτλος του βιβλίου «Οσα δεν είπες», αναφέρεται στον πατέρα τού Μαζάουερ, αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να αφορά και τον Μαξ, τον οποίο η σύζυγός του Φρούμα αποκαλούσε «zhivotik» – «κοιλίτσα», επειδή «κρατούσε τα λόγια μέσα του και σπανίως τους επέτρεπε να βρουν τον δρόμο προς το στόμα του». Ηταν τόσο μυστικοπαθής, που όπως μας πληροφορεί ο Μαζάουερ, «παρόλο που ο Μαξ και η Φρούμα ήταν δεμένο ανδρόγυνο, εκείνος δεν της ανέφερε ποτέ το όνομα της μητέρας του». Φίλος του Μαξ τον περιέγραφε ως «μυστηριώδη μορφή», που κοιτάζοντάς τον κανείς να διαβάζει ήσυχα στο γραφείο του, «εύκολα φανταζόταν ιστορίες κατασκοπείας, συνωμοσίες εξορίστων, μυστικές συναντήσεις με υπουργούς της κυβέρνησης».
Η διαδρομή του
Ο Μαζάουερ εύλογα αφιερώνει μεγάλο μέρος του βιβλίου και στη δική του διαδρομή από το Γκρόντνο της Πολωνίας, τη Βίλνα και το Λοτζ ώς το Λονδίνο, όπου από Ρωσοεβραίος επαναστάτης καταλήγει διευθυντής επιχείρησης. Αλλά το κάνει και για έναν άλλο λόγο, που πιστεύω βρίσκεται στο κέντρο του εγχειρήματος. Γράφει στην αρχή του βιβλίου του: «Ισως έτσι εξηγείται για ποιο λόγο η εικόνα που είχα σχηματίσει για τον Μαξ διέθετε κάτι από τη μελαγχολική αύρα των ματαιωμένων ελπίδων.
Στο θάρρος και στην αφοσίωση της νεότητάς του διέκρινα μια στάση που θα μπορούσε να αποτελέσει παράδειγμα για τη δική μας την περισσότερο κυνική εποχή, με τους δημαγωγούς, τον χυδαίο πλούτο της και την ακόμη πιο έντονη εσωστρέφεια. Σήμερα ο σκεπτικισμός απέναντι στις κοινωνικές ουτοπίες, ακόμη και τις πιο πρακτικές, έχει προκαλέσει υπερβολική απογοήτευση και έχει παροπλίσει πολλούς ανθρώπους, με αποτέλεσμα να μην επιθυμούν να αγωνιστούν πλέον παρά μόνο για την τελειοποίηση της ψυχής τους».
Πίσω από τη σιωπή του Μαξ κρύβεται λοιπόν όχι μόνο μια ολόκληρη εποχή ματαιωμένων ελπίδων, αλλά και το πάθος για μια δικαιότερη κοινωνία. Οπως σημειώνει ο Μαζάουερ: «Το κίνημα για το οποίο αγωνίστηκε πριν από περισσότερο από έναν αιώνα παραδόθηκε στη λήθη, όμως αυτό δεν έχει σημασία. Οι χαμένοι της Ιστορίας έχουν να μας διδάξουν περισσότερα από τους νικητές της. Καμιά νίκη δεν διαρκεί εσαεί – σημασία έχει το πώς διαχειρίζεσαι την ήττα».
Τα κεφάλαια που ο Μαζάουερ αφιερώνει στη γιαγιά του Φρούμα (τον στυλοβάτη της οικογένειας και το πρόσωπο που διατήρησε ζωντανή τη σχέση της οικογένειας με το ρωσικό της παρελθόν), αλλά κυρίως στα ετεροθαλή αδέλφια του πατέρα του, στον Αντρέ και στην Ιρα, είναι άκρως συγκινητικά. Και αυτό γιατί ενώ θα μπορούσε εύκολα να απορρίψει τις επιλογές τους, προσπαθεί με μεγάλη ευαισθησία να κατανοήσει τους λόγους που τους οδήγησαν σε αυτές.
Ο Αντρέ, ο οποίος ώς το τέλος της ζωής του αμφισβητούσε ότι ήταν νόμιμος γιος του Μαξ, προσηλυτίστηκε στον καθολικισμό (όπως και ο Ελιοτ με τον οποίον συνδέθηκε για λίγο) και αφού σπούδασε στην Οξφόρδη, πήγε στην Ισπανία, έγινε οπαδός του Φράνκο και άρχισε να τυπώνει εκεί διάφορα αντισημιτικά κείμενα – πράγμα που αποτελούσε πλήγμα για τον Μαξ, αλλά και για τον ετεροθαλή αδελφό του Μπιλ, που πιστός στις πολιτικές πεποιθήσεις του πατέρα του δραστηριοποιήθηκε από νωρίς στο Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας.
Η Ιρα από την άλλη, σε αντίθεση με τις επιλογές του πατέρα της, αποφάσισε να δουλέψει σε περιοδικά μόδας, να γράψει γλυκανάλατα μυθιστορήματα και να παντρευτεί κάποιον που θα της παρείχε τις ανέσεις που είχε στερηθεί ως παιδί. Μετά τον ξαφνικό του θάνατο σε τροχαίο, ωστόσο, αυτοκτόνησε.
Η νοσταλγία για τα παιδικά χρόνια και «ο κύκλος της ευτυχίας»
Το τελευταίο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στον πατέρα του, αλλά και στο μέρος όπου μεγάλωσε και έζησε όλη του τη ζωή – στο Χάιγκεϊτ: Εκεί βρίσκεται το νεκροταφείο όπου είναι θαμμένος ο Καρλ Μαρξ, εκεί έζησαν διάφοροι Ρώσοι επαναστάτες και αναρχικοί, όπως ο Λιτβίνοφ και ο Κροπότκιν. Εκεί μεγάλωσε ο ίδιος ο Μαζάουερ κι εκεί εντοπίζεται πιστεύω το δεύτερο κλειδί του βιβλίου: ο τόπος ως βασικό συστατικό της ταυτότητας, ως άλλη πατρίδα.
Η μόνη φωτογραφία του βιβλίου που βλέπουμε τον Μπιλ και τον μικρό Μαρκ μαζί είναι από το καλοκαίρι του 1958, όπου ο πατέρας του Μαζάουερ είναι ξαπλωμένος ανάσκελα στο γρασίδι και κρατάει τον γιο του από πάνω του. Στο βάθος διακρίνεται το βέλος του ναού του Σεντ Μάικλ, το σημείο όπου «μισό αιώνα αργότερα» ο συγγραφέας «έπαιρνε κάθε μέρα ένα ταξί για να επισκεφθεί τον πατέρα του στο νοσοκομείο κατά τους τελευταίους μήνες της ζωής του».
Ο υπότιτλος του βιβλίου, «Το ταξίδι προς την πατρίδα», δεν είναι εντέλει μόνο αυτό που έκαναν ο Μαξ και η Φρούμα επιλέγοντας την Αγγλία για δεύτερη πατρίδα τους, αλλά και το ταξίδι του ίδιου του Μαζάουερ, αφού με τον θάνατο του πατέρα του, το γεγονός ότι ζει και εργάζεται στην Αμερική αποτελεί, όπως ομολογεί, «μια διπλή απώλεια». Γράφοντας το βιβλίο ο Μαζάουερ νοσταλγεί τα παιδικά του χρόνια, σ’ ένα συγκεκριμένο κομμάτι του Λονδίνου, που μετά την εισβολή των Ρώσων μεγιστάνων δεν υπάρχει πια.
Οταν έγραφε το βιβλίο ο συγγραφέας μού είχε εκμυστηρευθεί ότι σκόπευε να το τιτλοφορήσει «Ο κύκλος της ευτυχίας». Τελικά επέλεξε έναν τίτλο πιο ταιριαστό. Στον επίλογο, ωστόσο, αναρωτιέται: «Πώς θα ήταν άραγε αν αφηγούμαστε την ιστορία μιας ζωής η οποία αποτυπώνει το ξετύλιγμα ενός διαφορετικού, πολύ παλαιότερου θέματος: της επιδίωξης της ευτυχίας και της ευημερίας; Μιας ζωής, η ιστορία της οποίας, διαμέσου των γενεών, δεν έχει να κάνει τόσο πολύ με τον πόνο, την αποξένωση και τη μοναξιά ενός αυθεντικού μεμονωμένου ατόμου, όσο με το ψυχικό σθένος, την ανθεκτικότητα και τις αρετές της σιωπής, του πραγματισμού και της ευχαρίστησης που προσφέρουν τα απλά πράγματα;».
Ο Μαζάουερ μας έδωσε ένα ξεχωριστό βιβλίο. Εκτός από φόρο τιμής στον πατέρα του, στην οικογένειά του, στον τόπο του, αποτελεί υπεράσπιση των αξιών που κληρονόμησε. Αξίες που νοηματοδοτούν τη ζωή και προσφέρουν «μια πηγή ευτυχίας».
* O κ. Χάρης Βλαβιανός είναι ποιητής. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη η νέα ποιητική συλλογή του, με τίτλο «Αυτοπροσωπογραφία του λευκού».