ΠΑΣΧΑΛΗΣ Μ. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
Νεότερη πολιτική θεωρία
6η έκδοση
εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2016, σελ. 208
Ξέρουμε ότι η πολιτική έχει μια πλευρά πολύ πραγματική και αναπόδραστη και ότι επηρεάζει τις ζωές μας ως μελών οργανωμένων κοινωνιών, άλλοτε αισθητά και άλλοτε ανεπαίσθητα. Εχει να κάνει με την εξασφάλιση της κοινής ζωής και την υπόσχεση ελεύθερης και καλύτερης ζωής για όλους. Αλλά έχει επίσης να κάνει με την επιθυμία ατόμων και ομάδων να κυριαρχήσουν στην κοινή ζωή απέναντι στους άλλους. Η πολιτική λοιπόν υπάρχει ως πεδίο ανθρώπινης δραστηριότητας που προάγει σκοπούς και αξίες συλλογικής σημασίας και το ερώτημα είναι πώς να τη συγκροτήσουμε και να την καθοδηγήσουμε έτσι ώστε να έχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.
Η πολιτική σκέψη ή, όπως έχει καθιερωθεί ήδη από τον Πολιτικό του Πλάτωνα (303e-304a), η πολιτική επιστήμη έχει ως σκοπό, κατά την ωραία διατύπωση του καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη, την «ενορχήστρωση της γνώσης μέσα στην πόλη, στον δημόσιο βίο δηλαδή, για να επιτευχθεί το ανθρώπινο αγαθό». Αν η πολιτική είναι μια αναγκαιότητα της ανθρώπινης συνύπαρξης και της συγκρότησης της πόλης, το ερώτημα που διερευνούν τόσο οι αρχαίοι όσο και οι νεότεροι στοχαστές είναι ουσιαστικά το ίδιο: πώς μπορεί η άσκηση της πολιτικής εξουσίας να είναι νόμιμη και αγαθή;
Η «Νεότερη πολιτική θεωρία» του Πασχάλη Κιτρομηλίδη, ένα βιβλίο που έχει δικαίως αποκτήσει το στάτους ενός κλασικού συγγράμματος, μας παρουσίασε μέχρι τώρα τις δύο σημαντικότερες κατηγορίες θεωριών της νεωτερικότητας, τις θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου (Χομπς, Λοκ, Ρουσό) και τις δύο μεγάλες μορφές του κλασικού ωφελιμισμού (Μπένθαμ, Τζον Στιούαρτ Μιλ). Τα κεφάλαια περιστρέφονταν γύρω από κλασικούς τόπους της νεωτερικής θεωρίας, όπως η δικαιολόγηση της κρατικής εξουσίας, η προστασία της ιδιοκτησίας και η αξία της ελευθερίας, την οποία πραγματεύεται παραδειγματικά ο Τζ. Στιούαρτ Μιλ στην ηθική και πολιτική του θεωρία. Η ανάδειξη της σημασίας της ηθικής ελευθερίας του ατόμου και της ελευθερίας του πολίτη αποτελεί, άλλωστε, ένα οδηγητικό μοτίβο στην ιστορία των πολιτικών ιδεών για τον Κιτρομηλίδη.
Η τελευταία έκδοση είναι εμπλουτισμένη με μια μεστή καινούργια εισαγωγή (με έμφαση στη συμβολή του Μακιαβέλι) και ουσιαστικά αναθεωρημένη ως προς τα προηγούμενα κεφάλαια. Επιπλέον η 6η έκδοση συμπληρώνει τις δύο προηγούμενες ενότητες με ένα εκτενέστατο τρίτο μέρος που φέρει τον τίτλο «Ελευθερία και νεωτερικότητα» και ασχολείται ειδικά με το έργο τριών σπουδαίων Γάλλων πολιτικών στοχαστών (Μοντεσκιέ, Κονστάν, Ντετοκβίλ) οι οποίοι, αν και ανήκουν απολύτως στον κανόνα των πολιτικών ιδεών, δεν αντιπροσωπεύονται και δεν ενσωματώνονται επαρκώς στα σύγχρονα έργα πολιτικής φιλοσοφίας – ίσως επειδή δεν έχουν ασχοληθεί διεξοδικά με ζητήματα θεωρητικής φιλοσοφίας.
Ομως, όπως επιβεβαιώνει το βιβλίο του Κιτρομηλίδη, πρόκειται για κολοσσούς της νεωτερικής πολιτικής θεωρίας και η σοβαρή ενασχόληση με τη σκέψη τους είναι μια θαυμάσια προπαίδεια για το μεγάλο διακύβευμα της σύγχρονης δημοκρατίας, την προάσπιση της ελευθερίας για όλους και την εξασφάλιση της ενότητας των πολιτειών μας. Ο Μοντεσκιέ αναδεικνύει το πρόβλημα μέσα από τα συγκείμενα του δεσποτισμού του παλαιού καθεστώτος και ανιχνεύει προφητικά τις θεσμικές παθογένειες και ανισορροπίες που οδήγησαν όχι στην επικράτηση αλλά στην κατάλυση της ελευθερίας από το καθεστώς του επαναστατικού τρόμου και τη βοναπαρτική δικτατορία.
Πέρα από τον Ατλαντικό
Το έργο αυτής της ενδιαφέρουσας αλλά όχι τελείως αφηρημένης αναζήτησης των δυνατοτήτων της ελευθερίας στη δημοκρατία συνεχίζουν, εμπνεόμενοι από τον Μοντεσκιέ, ο Μπενζαμέν Κονστάν και φυσικά ο Αλέξης Ντετοκβίλ, που ίσως κατά ειρωνικό αλλά καθόλου παράδοξο τρόπο εντοπίζει το πρότυπο μιας συνταγματικής δημοκρατίας ελευθερίας πέρα από τον Ατλαντικό.
Η «Νεότερη πολιτική θεωρία» του Πασχάλη Κιτρομηλίδη είναι ένα σύγγραμμα που μας μυεί με το σταθερό χέρι του διαπρεπούς ακαδημαϊκού διδασκάλου αλλά και τη θαυμάσια απολαυστική γραφή του –πάντα κοντά στα πρωτότυπα κείμενα– στους σαγηνευτικούς δαιδάλους της πολιτικής σκέψης, η βαθύτερη γνώση της οποίας έχει τεράστια σημασία για το παρόν και το μέλλον των κοινωνιών μας. Ο Κιτρομηλίδης έχει απόλυτη συνείδηση του διακυβεύματος, ιδιαίτερα για την ελευθερία, και μας προσφέρει τους αξιακούς προσανατολισμούς και τα αναγκαία νοητικά εργαλεία που χρειάζονται οι πολίτες, και προ παντός οι νεότεροι, για να αντεπεξέλθουν με επάρκεια στον χαώδη σύγχρονο κόσμο και στα διακυβεύματά του.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου είναι καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ.