ΑΓΗΣ ΠΕΤΑΛΑΣ
Εις την ψυχήν ελπίδα
εκδ. Εστία, σελ. 562
Στην Ελλάδα του 1917, όπου μαίνεται ο Εθνικός Διχασμός μεταξύ βασιλικών και αντιβασιλικών, καταφθάνει ένας νεαρός από το Τορίνο, ο οποίος επιστρέφοντας στην πατρίδα του νιώθει ταυτόχρονα ντόπιος και αυτοεξόριστος. Τα πολιτικά ήθη κι έθιμα της χώρας του τον απογοητεύουν, καθώς εκείνος φαντασιώνεται τον σοσιαλιστικό παράδεισο που ευαγγελίζεται η Οκτωβριανή Επανάσταση. Ολη του η ψυχή στρέφεται προς ανατολάς, απ’ όπου προσμένει την ελπίδα. Η αδημονία του να επωμιστεί τον ιστορικό ρόλο του κοινωνικού επαναστάτη αναστέλλεται όταν γίνεται υπάλληλος του γκαραζιέρη του βασιλιά και αφοσιώνεται στα υπαλληλικά του καθήκοντα. Ο βασιλιάς είναι ο Αλέξανδρος, ο γιος του Κωνσταντίνου, τον οποίο η κυβέρνηση Βενιζέλου εξανάγκασε σε εξορία. Χάρη στις μυθοπλαστικές συμπτώσεις ο ήρωας θα γνωρίσει τον βασιλιά Αλέξανδρο και η απίθανη φιλία τους θα τον ξεστρατίσει από τις επαναστατικές του φαντασιώσεις.
Η δυναμική συγγραφική ιδιοσυγκρασία του Αγη Πετάλα (γενν. 1978) φάνηκε ήδη από το πρώτο του βιβλίο, τη συλλογή διηγημάτων «Η Δύναμη του κυρίου Δ*» (Αντίποδες, 2015). Τώρα καταπιάνεται με ένα εγχείρημα πολύ πιο φιλόδοξο, που αναδεικνύει τις δυνατότητες της γραφής και του στοχασμού του. Ο ήρωας είναι ένας θεωρητικός του σοσιαλισμού, ένας συνοφρυωμένος διανοούμενος που γιατρεύει τη δυσθυμία του με υπερδοσολογία ειρωνείας. Πολύ περισσότερο από την πολιτική δράση τον γοητεύουν η αδράνεια της μελαγχολίας και η φιλοσοφική γκρίνια. Ο διχασμός που δυναστεύει τη δική του ζωή έγκειται στην απόκλιση ανάμεσα στην ειρωνεία και στον ηρωισμό. Με την προσχώρησή του σε κύκλους Ελλήνων σοσιαλιστών αφενός και με τη φιλική του σχέση με τον βασιλιά Αλέξανδρο αφετέρου, νόμισε πως κατάφερε να συγκεράσει τη διχοστασία που τον βασάνιζε, πως ανακάλυψε επιτέλους τη «διαλεκτική της ειρωνικής και της ηρωικής ζωής».
Φυσικά εκείνος που πρωτίστως ειρωνεύεται στο μυθιστόρημα είναι ο συγγραφέας, ο οποίος βαθμιαία στερεί τον ήρωα και από το τελευταίο απομεινάρι πνευματικής αυταρέσκειας, εγκλείοντάς τον σε μια κωμικοτραγική πλοκή. Γράφει ο Πετάλας: «Η σπιρτάδα της ειρωνείας προϋποθέτει την εμπλοκή σε έναν κόσμο αληθινό, σκληρό, σε έναν κόσμο που η παραδοξότητά του είναι απτή». Ο ήρωάς του, όμως, αιθεροβατεί. Είναι ανίκανος να υπερασπιστεί στην πράξη τον ιδεαλισμό του, όπως επίσης αδυνατεί να φανεί έστω και κατ’ ελάχιστον ηρωικός, όταν η πραγματικότητα τον τρομοκρατεί. Σκοντάφτει διαρκώς στα φιλοσοφικά αδιέξοδα, με τα οποία ο ίδιος ναρκοθετεί τη ζωή του. Οταν αποτολμά να αναμετρηθεί με την έννοια του Υψηλού, γνωρίζει την ταπείνωση της γελοιοποίησης. Η ασθενικότητα της επαναστατικής του συνείδησης τον καταδικάζει σε μια «τελματώδη ζήση», στην «καθωσπρέπει ζωή του απροβλημάτιστου αστού».
Οπως κάθε συγγραφέας που ανατρέχει σε μια ιστορική περίοδο, ο Πετάλας γράφει για το παρόν. Αναβιώνοντας τις εθνικές ιδεοληψίες, την Αγια-Σοφιά και τα μικρασιατικά παράλια, τον μεγαλοϊδεατικό σοβινισμό, το όνειρο της Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, σαρκάζει την υπερπατριωτική υψηλοφροσύνη αλλά και τη διανοουμενίστικη δυσανεξία στον ρεαλισμό. Ο ευρηματικός επίλογος διατρανώνει την άφευκτη επιβολή του ενεστωτικού βλέμματος στις αναδρομές στο παρελθόν. Στις επιλογικές σελίδες ο συγγραφέας παραδέχεται τον εγκλωβισμό σε έναν ίλιγγο υποκειμενικότητας, φανερώνοντας τον εγωτισμό της ματιάς του. Ενα αυτοσαρκαστικό τέχνασμα που έρχεται να επισφραγίσει ένα σαρωτικό, συναρπαστικό μυθιστόρημα.
Ωστόσο, ο αυτοσαρκασμός, όσο πνευματώδης και αν είναι, δεν αρκεί για να αντισταθμίσει τον ναρκισσισμό της γραφής. Οταν ο Πετάλας καταλογίζει στον ήρωα πνευματική ωραιοπάθεια, χλευάζοντας την εγκεφαλική του οίηση και την «επίδειξη ειρωνικής αμετροέπειας», μάλλον κρίνει εξ ιδίων. Η αναντίλεκτη συγγραφική του ευφυΐα δεν έχει ανάγκη από επιτονισμούς.