Η λογοτεχνία μέσω της τζαζ ερμηνείας του Ζ. Ζενέτ

Η λογοτεχνία μέσω της τζαζ ερμηνείας του Ζ. Ζενέτ

3' 30" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

GERARD GENETTE

Παλίμψηστα: Η λογοτεχνία δευτέρου βαθμού

μτφρ.: Βασίλης Πατσογιάννης

εκδ. Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Η λογοτεχνία μέσω της τζαζ ερμηνείας του Ζ. Ζενέτ-1

Ο Ζεράρ Ζενέτ (1930-2018), ένας από τους αστέρες της γαλλικής διανόησης του ’60, όπως οι Ρολάν Μπαρτ, Μισέλ Φουκό, Ζορζ Περέκ και Ζαν-Λικ Γκοντάρ, έφυγε προσφάτως από τη ζωή, ακριβώς 50 χρόνια μετά τον παρισινό Μάη του ’68, τότε που η «νέα κριτική» (nouvelle critique) στα γράμματα και το «νέο κύμα» (nouvelle vague) στον κινηματογράφο μεσουρανούσαν ως πρωτοπορία.

Ο Ζενέτ δίδαξε στην Ecole des Hautes Etudes, δημοσιεύοντας μία σειρά δοκιμίων θεωρίας της λογοτεχνίας στις εκδόσεις Seuil, καθώς και στο περιοδικό Poetique που συνίδρυσε με τον Τσβετάν Τοντορόφ. Προώθησε τη μελέτη της «λογοτεχνικότητας» των κειμένων, ανεξάρτητα από τον δημιουργό τους ή το ιστορικό τους πλαίσιο (δομική κριτική).

«Επινοητή όρων» (terminologue) και «ποιητολόγο» (poeticien) τον είχε χαρακτηρίσει ο Ρολάν Μπαρτ. Πράγματι, στα «Παλίμψηστα» ο Ζενέτ νεολογίζει, οριοθετεί επ’ ακριβώς ή ενεργοποιεί παλαιότερους όρους, προκειμένου να εξερευνήσει και να πραγματευτεί την «παλίμψηστη ανάγνωση» ή το πώς μπορεί κάποιος να ξαναδιαβάσει ένα βιβλίο σαν να ξαναγράφεται, αναγνωρίζοντας νέα νοήματα μέσα σε παλιές μορφές:

«Το παλίμψηστο είναι μια περγαμηνή όπου έχει αποξεστεί μια πρώτη εγγραφή για να χαραχθεί μια άλλη, η οποία δεν κρύβει εντελώς την αρχική, έτσι ώστε να μπορούμε να διαβάζουμε το διαφαινόμενο παλαιό κείμενο πίσω από το νέο. Συνεπώς, μεταφορικά μιλώντας, με τη λέξη παλίμψηστα (στην κυριολεξία: υπερκείμενα) εννοούμε όλα τα έργα που προέρχονται από κάποιο παλαιότερο έργο, μέσω μετασχηματισμού ή μίμησης» (Ζεράρ Ζενέτ /οπισθόφυλλο «Παλίμψηστων»).

Εστιάζοντας στη δομή της παρωδίας, ο θεωρητικός της λογοτεχνίας μας εισάγει στις σύγχρονες «προσομοιώσεις της παρωδίας ή του κειμενικού μετασχηματισμού με παιγνιώδη λειτουργία» από τα επίσημα μέλη του Ουλιπό, δηλαδή του «Εργαστηρίου Δυνητικής Λογοτεχνίας» (Ouvroir de Litterature Potentielle-Oulipo). Αναφέρει την πρακτική του να γράφεις ένα κείμενο αποβάλλοντας το γράμμα e, όπως στην Εξαφάνιση του Περέκ ή να φτιάχνεις χαϊκού από τα ποιήματα του Μαλαρμέ, κρατώντας μόνο το τέλος κάθε στίχου, όπως έκανε ο Ρεϊμόν Κενό ή εν τέλει, να εμπιστεύεσαι την «τύχη» στην αναδημιουργία ενός λογοτεχνικού κειμένου, καθώς αυτό σίγουρα θα δώσει ένα νέο και διασκεδαστικό (παρωδιακό), νόημα.

Σύμφωνα με τον Ζενέτ, η «Βατραχομυομαχία» που παρωδεί την «Ιλιάδα», με τους υβριστές Τρώες να είναι βάτραχοι και τους Ελληνες που γυρεύουν εκδίκηση να είναι ποντικοί, αποτελεί την πρώτη μορφή του ηρωικο-κωμικού ποιήματος, όπως επανεμφανίζεται στους μπαρόκ ποιητές του 17ου αιώνα. Στην ιστορική του αναδρομή, ο Ζενέτ αναλύει διεξοδικά το στοιχείο του μπουρλέσκου που βάζει βασιλιάδες και πριγκίπισσες να μιλούν τη γλώσσα των χωρικών και το στοιχείο του ηρωικο-κωμικού που βάζει χωριάτες ή αστούς να μιλούν σε ύφος επικό. Συμπεραίνει, επίσης, ότι η τρέλα και το παραλήρημα του ήρωα είναι εκείνα τα στοιχεία που μετασχηματίζουν τον Δον Κιχώτη από είδος «ιπποτικού μυθιστορήματος» σε μπουρλέσκο «αντιμυθιστόρημα», και συνεπώς στο πρώτο μοντέρνο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα.

Υπερκειμενική σύνδεση

Ο Ζενέτ συγκρίνει την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή με την «Αντιγόνη» του Κοκτό για να δείξει πώς οι πρακτικές της «περικοπής» και της «σύμπτυξης» του αρχαίου κειμένου συνδέουν τους δύο συγγραφείς υπερκειμενικά. Φαίνεται ότι ο σύγχρονος Κοκτό με το λιτό και νευρώδες ύφος γράφει ξανά πειστικά τον αρχαίο Σοφοκλή, οδηγώντας τον Ζενέτ στο συμπέρασμα ότι «ο Σοφοκλής ξαναγραμμένος από τον Κοκτό είναι περισσότερο σοφόκλειος από τον εαυτό του». Και είναι ίσως ο καλύτερος τρόπος μετάφρασης του έργου, όπως διαπιστώνει ο Ζενέτ.

Ακαθόριστο και απρόβλεπτο

Η υπερκειμενικότητα ή η «λογοτεχνία δευτέρου βαθμού» εκφράζει το ακαθόριστο και απρόβλεπτο των κειμένων, μέσα από τις ανεξάντλητες δυνατότητες του αυτοσχεδιασμού. Ετσι, η τεχνική της «ψευδοπερίληψης» πιστοποιεί την ύπαρξη ενός ανύπαρκτου κειμένου στις «Μυθοπλασίες» του Μπόρχες, η τροποποίηση της αφηγηματικής «οπτικής γωνίας» οδηγεί σε πιθανές επαναγραφές κλασικών μυθιστορημάτων, όπως η «Μαντάμ Μποβαρί» του Φλομπέρ. Συναντάμε επίσης την παιγνιώδη διασταύρωση δύο μειζόνων τραγωδιών: στον «Οιδίποδα» του Αντρέ Ζιντ ο Τειρεσίας επιστρέφοντας από το μαντείο των Δελφών απαντά στην ερώτηση του Οιδίποδα «Τι λέει το μαντείο;» με υπαινικτική αναφορά στον «Αμλετ» του Σαίξπηρ, «Οτι υπάρχει κάτι σάπιο στο βασίλειο».

Ο Ζενέτ αναλύει δεκάδες παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία στα 80 κεφάλαια της «εγκυκλοπαίδειάς» του. Αυτοσχεδιάζει, ερμηνεύοντας κειμενικές εκδοχές σε όλες τις ιστορικές τους φάσεις. Με τον δικό του τζαζ τρόπο ή jazzytude (δικός του όρος). Εξ ου και η αφιέρωση των «Παλίμψηστων» στον δεξιοτέχνη πιανίστα της τζαζ Τελόνιους Μονκ «που ήξερε απ’ αυτά, 17 Φεβρουαρίου 1982», ημέρα θανάτου του Τελόνιους, την περίοδο που ο Ζενέτ ολοκλήρωνε το βιβλίο του.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή