ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
Επιλογή κειμένων και μετάφραση: Χριστόδουλος Λιθαρής
Πρόλογος: Τεύκρος Μιχαηλίδης
εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ. 312
Εντεκα μαθηματικά αφηγήματα σε μετάφραση Χριστόδουλου Λιθαρή που ανήκουν στο ευρύτερο λογοτεχνικό είδος της επιστημονικής φαντασίας, αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία ενορατικής διηγηματογραφίας. Οι επιλεγμένοι συγγραφείς της ανθολογίας «Ιστορίες μαθηματικής φαντασίας», άλλοτε μαθηματικοί ή αστροφυσικοί και οι ίδιοι, διαχειρίζονται μια απαιτητική θεματολογία, όπου δυσνόητες ή επαναστατικές μαθηματικές θεωρίες του 20ού αιώνα, όπως η τέταρτη διάσταση, η αυτοαναφορικότητα και τα όρια των υπολογισμών της τεχνητής νοημοσύνης, μέσα από το θεώρημα του Γκέντελ, αποκτούν απτές αναπαραστάσεις.
Ο Τεύκρος Μιχαηλίδης στον πρόλογό του κάνει μια ιστορική αναδρομή εντοπίζοντας έργα και συγγραφείς, ανά τους αιώνες, που ορίζουν το πλαίσιο της επιστημονικής μυθοπλασίας ως λογοτεχνικό είδος. Για παράδειγμα, ο πρωτοπόρος μαθηματικός Γιοχάνες Κέπλερ (1571-1630) στη νουβέλα του «Somnium» και κατά τον Ισαάκ Ασίμοφ πρώτο αυθεντικό έργο του είδους, εκλαϊκεύει τις ηλιοκεντρικές θεωρίες του, χωρίς να προκαλεί την οργή της υπερσυντηρητικής επιστημονικής κοινότητας και της παντοδύναμης Εκκλησίας: ο γιος μιας μάγισσας βρίσκει τον τρόπο να επισκεφθεί τη Σελήνη (πλανήτη Λεβάνια στην ιστορία) και να περιγράψει τη Γη όπως φαίνεται από εκεί. Ακόμα αναφέρεται ο Ιούλιος Βερν ως ο κατεξοχήν πρωταγωνιστής στη λογοτεχνία του επιστημονικού φανταστικού, με τα ευφυή, προφητικά μυθιστορήματά του να εμπνέονται από τις εφευρέσεις της βιομηχανικής επανάστασης του 19ου αιώνα.
Στις «Ιστορίες μαθηματικής φαντασίας» συναντάμε μορφές της μαθηματικής λογοτεχνίας/επιστημονικής φαντασίας, όπως ο Βρετανός συγγραφέας Αρθουρ Κλαρκ (1917-2008). Ο Κλαρκ υπηρέτησε στη RAF κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και χρίστηκε σερ το 1998 για την προώθηση της επιστήμης μέσα από τις δημοσιεύσεις και τη συμμετοχή του σε διεθνείς οργανισμούς. Παραμένει ώς σήμερα θρυλικός για το συγγραφικό του έργο «2001: Οδύσσεια του Διαστήματος» (1968), επίσης σκηνοθετική επιτυχία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Εδώ, στο διήγημα του Κλαρκ «Μέσα στον κομήτη», ο δημοσιογράφος-διαστημικός ανταποκριτής Πίκετ περιγράφει την πυρετώδη προσπάθεια ενός πληρώματος διαστημοπλοίου να σωθεί, όταν εγκλωβισμένο σ’ έναν κομήτη λόγω βλάβης του υπολογιστή του, κάνει άπειρους υπολογισμούς πάνω σε πρωτόγονους, αυτοσχέδιους άβακες. Ο Αρθουρ Κλαρκ γεφυρώνει θεαματικά τους ανώτερους υπολογισμούς της τεχνητής νοημοσύνης με την αρχαία σοφία του άβακα, γιαπωνέζικου τρόπου μέτρησης, για να υμνήσει την ανθρώπινη λογική που εμπεριέχει την τεχνολογία και υπερέχει δυνητικά αυτής.
Ιστορία μυστηρίου ή φαντασμάτων θυμίζει το ύφος στο διήγημα «Ενα μετρό που λεγόταν Μέμπιους» που αφορά την εξαφάνιση ενός τρένου σε μια ανώτερη διάσταση. Το πρόβλημα καλείται να λύσει ένας μαθηματικός-τοπολόγος, καθώς το τρένο έχει περάσει από μια παρακαμπτήριο σε σχήμα «ταινίας Μέμπιους», λωρίδα της οποίας η επιφάνεια έχει μία μόνον πλευρά και παρουσιάζεται θεωρητικά ως εφαρμογή τετραδιάστατου αντικείμενου «φιάλης Κλάιν». Μη ορατό στις τρεις διαστάσεις με μόνη ένδειξη ύπαρξης τον ήχο της κίνησής του πάνω στις ράγες, το τρένο επανεμφανίζεται έπειτα από πέντε μέρες με τον πιο αξιοπερίεργο τρόπο: ως τρένο παρελθόντος χρόνου σε τρέχον δρομολόγιο, μέσα στο οποίο ο τοπολόγος, σε ρόλο ντετέκτιβ, τυγχάνει να επιβαίνει.
Ο αναγνώστης βρίσκεται μπροστά σε μια διανοητική πρόκληση όταν μια έννοια πρακτικά αδιανόητη, αλλά χρήσιμη στα μαθηματικά και στη σύγχρονη φυσική εξηγεί εξαφανίσεις που θα μπορούσαν να ήταν αποτέλεσμα μαγείας ή ταχυδακτυλουργίας. Οπως όταν ένας μαθηματικός εξαφανίζει και εξαφανίζεται, καθιστώντας τον εαυτό του και έναν άλλον, δύσπιστο καθηγητή «άπλευρους» μπροστά στα έκπληκτα μάτια θεατών της Λέσχης Μέμπιους στην ιστορία «Ο άπλευρος καθηγητής». Επιστρέφουν αμφότεροι από ανώτερες γεωμετρικές διαστάσεις που φαντάζουν τόσο μυστήριες και αλλόκοτες ώστε να μην μπορούν να εξηγηθούν στην αστυνομία και στον Τύπο, παραμένοντας μυστικές. Στο διήγημα «Κι έχτισε ένα στρεβλό σπίτι», ο εκκεντρικός αρχιτέκτονας του σπιτιού στο επαναστατικό σχήμα τεσσαράκτιου τρομάζει τους υποψήφιους ιδιοκτήτες του που το επισκέπτονται. Ενα καλιφορνέζικο σεισμικό τρέμολο «ρίχνει» το τεσσερακτικό σπίτι ή υπερκύβο (τετραδιάστατο αντικείμενο) σε άλλο σημείο του χώρου, εξαφανίζοντάς το στις τρεις διαστάσεις ενώ συγχρόνως υφίσταται στις τέσσερις. Ο γνωστός πίνακας του Εσερ με τις τέσσερις σκάλες που καθώς ανεβαίνουν, κατεβαίνουν, επίσης προμετωπίδα στη συγκεκριμένη ιστορία, προσεγγίζει ευστόχως εικαστικά την αφήγηση.
Η τεχνητή νοημοσύνη
Κι αν ο κόσμος μας που διέπεται από ένα σύστημα νόμων και αιτιωδών δομών ξαφνικά κατέρρεε; Οι υπολογισμοί της τεχνητής νοημοσύνης σε δύο ιστορίες εξετάζουν τις φιλοσοφικές προεκτάσεις της απόλυτης ελεύθερης βούλησης. Στην «Κατάρα του Γκέντελ», ο ιδεαλιστής μαθηματικός κοντράρεται με τον πραγματιστή, καθώς οι δυο τους πειραματίζονται στο να αποδείξουν ότι ένα σύστημα περιορισμένων δυνατοτήτων, όπως είναι ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, μπορεί να παράγει μαθηματική σκέψη. Προκαλείται έτσι κατάρρευση της κυματοσυνάρτησης, αποδεικνύοντας ότι το δικό μας αυστηρά αιτιοκρατικό σύμπαν θα μπορούσε συγχρόνως να βρίσκεται σ’ ένα εναλλακτικό σύστημα ενός παράλληλου κόσμου.
Στον «Φωτοβόλο» ένας υπερυπολογιστής δοκιμάζει τη θεωρία εναλλακτικών μαθηματικών της ευρηματικής Αλισον, διαψεύδοντας τον πλατωνικό συνάδελφό της Μπρούνο ότι τα μαθηματικά είναι άχρονα. Εχοντας επαναστατήσει ενάντια στη παγιωμένη μαθηματική πραγματικότητα οι δυο τους, φυγάδες πλέον, πρωταγωνιστούν σε μια περιπέτεια-θρίλερ. Η Βιομηχανική Αλγεβρα τους ψάχνει για να κλέψει τη μυστική τους φόρμουλα που αποδεικνύει ότι μια εναλλακτική αριθμητική είχε επικρατήσει σε μια υπολογιστικά απομακρυσμένη περιοχή πριν από δισεκατομμύρια χρόνια, δημιουργώντας δυο ασύμβατα συστήματα μαθηματικών φυσικά αληθή στα αντίστοιχα πεδία τους. Προκειμένου να αποτρέψουν ένα δυστοπικό σενάριο, αν εφαρμοστούν οι εξωγήινοι αριθμοί στον κόσμο μας, οι δύο ρηξικέλευθοι μαθηματικοί τους σβήνουν, θάβοντάς τους για πάντα μέσα στη μνήμη του υπερυπολογιστή.
Οι «Ιστορίες μαθηματικής φαντασίας» συνδυάζουν ποιητικότητα, φιλοσοφικό στοχασμό, χιούμορ, δράμα, αγωνία. Διηγήματα όπως ο «Κυβόκοσμος», «Ο Ανθρωπος-π» και «Το βάσανο του χρόνου» περιγράφουν αντιστοίχως τον πλανήτη Γη σε σχήμα κύβου ως αλληγορία της εξουσίας του σχήματος πάνω στις αισθήσεις μας, έναν άνθρωπο που ταλαιπωρείται σωματικά και ψυχολογικά από μοτίβα συμμετρίας σε συμπαντική κλίμακα, αντισταθμίζοντας διαρκώς με τον αριθμό π και τέλος την επιλογή των ανθρώπων να χαίρονται τη ζωή στον πλανήτη μέσα στα όρια του χρόνου, θυσιάζοντας ακόμα και την αθανασία που προσφέρει η μεταμόρφωσή τους σε μια μαθηματική άχρονη οντότητα, τρομακτικά όμως μοναχική.