Μια απλή παρατήρηση πείθει και τον πλέον ανυποψίαστο: καμία εικόνα δεν είναι άνευ νοήματος. Για τους ενήλικες, η εγκεφαλική και συναισθητική επεξεργασία του οπτικοποιημένου λόγου γίνεται αυτομάτως – αντλώντας από την πηγή της εμπειρίας τους. Για τα παιδιά, όμως, η ανάγνωση ενός εικονογραφημένου βιβλίου συνιστά κάθε φορά μια καινούργια εμπειρία γεμάτη από άγνωστα σημαίνοντα και σημαινόμενα.
Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Γουίνιπεγκ στον Καναδά, Πέρι Νόντελμαν, με το βιβλίο του «Λέξεις για εικόνες. Η αφηγηματική τέχνη του παιδικού εικονογραφικού βιβλίου» (εκδ. Πατάκη) προχωράει σε μια πρωτοποριακή ανάλυση, στην οποία εξετάζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του εικονογραφημένου βιβλίου, αλλά και τις δυναμικές που αναπτύσσονται από τη συνύπαρξη του λόγου και της εικόνας. Αντλώντας ιδέες από μια ποικιλία πηγών, ο Νόντελμαν, εξέχων θεωρητικός και κριτικός της παιδικής λογοτεχνίας, καθώς και συγγραφέας βιβλίων για παιδιά και νέους, εξερευνά την αλληλεπίδραση του κειμένου και της εικόνας και την παραγωγή αφηγηματικής πληροφόρησης που διεγείρει τη σκέψη και τη φαντασία σε τέτοιο βαθμό που κανένα μέσο δεν θα μπορούσε να καταφέρει αν λειτουργούσε από μόνο του.
Με αφορμή την παρουσία του στο συνέδριο της ΙΒΒΥ (Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου) που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα (30 Αυγούστου – 1 Σεπτεμβρίου), ο κ. Νόντελμαν μίλησε στην «Κ» για τον τρόπο που πρέπει να διαβάζουμε ένα βιβλίο, τα «κρυφά» νοήματα που υπάρχουν πίσω από τις εικόνες και πώς αυτές μπορούν να αλλάξουν τη σημασία των λέξεων.
Ο Πέρι Νόντελμαν είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Γουίνιπεγκ, συγγραφέας βιβλίων για παιδιά και κριτικός παιδικής λογοτεχνίας.
«Η διαφοροποίηση των εικονογραφικών βιβλίων από τα άλλα είναι ότι μιλούν στον αναγνώστη με δύο διαφορετικούς τρόπους. Είναι, δε, ενδιαφέροντα όταν αυτοί οι τρόποι συγκλίνουν σε ένα κοινό μήνυμα. Στην πραγματικότητα μας προκαλούν να γίνουμε κριτικοί αναγνώστες και να καταλάβουμε πως δεν θα μάθουμε όλη την ιστορία από τις λέξεις που τη συνθέτουν. Τείνουμε να πιστεύουμε πως τα παιδικά βιβλία είναι απλά, όμως, αυτή η εντύπωση είναι ολότελα λανθασμένη», σημείωσε ο κ. Νόντελμαν.
Με τη βοήθεια του βιβλίου του ανοίγεται μπροστά μας μια ολόκληρη δομή με την οποία γεννιέται ένα εικονογραφημένο βιβλίο. Λέει ο κ. Νόντελμαν: «Πάντα με ενδιέφερε να δω πώς λειτουργεί ένα βιβλίο στα παιδιά. Πώς διηγείται την ιστορία, τι χρώματα έχει επιλέξει ο εικονογράφος για να ντύσει τα σχέδιά του ή πώς οι εικόνες σχετίζονται μεταξύ τους. Αυτό που ανακάλυψα ήταν ότι ακόμη και η πιο απλή εικόνα, αυτή που θεωρούμε πως φτιάχτηκε εύκολα, είναι στην πραγματικότητα πολύ σύνθετη».
Ο μηχανισμός
Ο κ. Νόντελμαν καταρρίπτει τον κλασικό «μύθο» ότι η εικόνα είναι πιο επιδραστική σε σχέση με το κείμενο – ειδικά στα παιδιά. Αντέτεινε το εξής: «Δεν το δέχομαι απόλυτα αυτό. Τα παιδιά από πολύ μικρά εντυπωσιάζονται όταν ακούν ιστορίες δίχως να έχουν μπροστά τους κάποια συγκεκριμένη εικόνα. Οπως μας λέει και η σημειολογία, οι λέξεις είναι μια μορφή κώδικα, δεν σημαίνουν πάντα αυτό που λένε. Σε αντίθεση με την εικόνα που δείχνει ευθέως αυτό που είναι. Φυσικά, για τα παιδιά είναι πιο εύκολο να πάρουν έναυσμα από την εικόνα και στη συνέχεια να κατανοήσουν το κείμενο».
Αλλη μια εντύπωση που έχουμε για τα παιδικά βιβλία είναι ότι αναπαράγουν, ως επί το πλείστον, τα κοινωνικά και φυσιογνωμικά πρότυπα. Είναι όλοι οι ήρωες ξανθοί, λευκοί και με γαλάζια μάτια; Σημειώνει χαρακτηριστικά: «Αυτό, ξέρετε, τείνει πλέον να αλλάξει. Στις ΗΠΑ ολοένα και περισσότερο βραβεύονται βιβλία που έχουν ήρωες μέλη της αφροαμερικανικής κοινότητας. Από την άλλη, ναι, αν κρίνει κανείς από τον όγκο των τίτλων που εκδίδονται κάθε χρόνο, μάλλον δεν έχουμε φτάσει ακόμη στο επιθυμητό επίπεδο να εκπροσωπούνται στα παιδικά βιβλία όλοι οι χαρακτήρες και οι φυλές. Η πλειονότητα των βιβλίων έχει πρόθεση να απευθυνθεί σε ένα μεγάλο κοινό. Δεν ξέρω αν επιθυμούν να προβάλουν έναν ιδεατό κόσμο στα παιδιά, αλλά σίγουρα να πουλήσουν αντίτυπα».
Το σίγουρο είναι πως όταν ξεφυλλίζει κανείς ένα βιβλίο, έστω και ασυνείδητα, μετέχει σε ένα παιχνίδι σημείων και σημάνσεων που τον επηρεάζουν. Ο κ. Νόντελμαν σημειώνει πως αν και δεν το προσέχουμε, «το χρώμα των εικόνων, οι γραμμές του, σε ποιο σημείο της σελίδας συμβαίνει η δράση, αλλά ακόμη και ο αριθμός και η σελίδες ενός βιβλίου είναι καθοριστικοί παράγοντες για την ανάγνωση ενός βιβλίου. Ολα αυτά είναι σημειωτικοί κώδικες που μετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση της αφηγηματικής πληροφόρησης που λαμβάνει ο αναγνώστης, το παιδί εν προκειμένω, καθώς διαβάζει».