ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΤΖΑΚΑΣ
Η σπηλιά
εκδ. Αγρα, σελ. 144
Γιάννης Ατζακάς παραμένει και στην καινούργια του νουβέλα εντός του συναισθητικού κλοιού της διάψευσης και της πικρίας, απότοκων αδικαίωτων οραμάτων. Οι ματαιώσεις της Αριστεράς βαραίνουν το θυμικό και του τωρινού αφηγητή ο οποίος, απομονωμένος σε μια μικρή πολιτεία σε ένα μακεδονικό οροπέδιο, καταμετρά αποτυχίες που αδίκως επωμίστηκε και τιμήματα που εξίσου άδικα κατέβαλε. Eγκλειστος στη «σπηλιά» του, σε ένα κατερειπωμένο οίκημα, αναθυμάται τον πρότερο έντιμο βίο του και τις αίολες υποσχέσεις που τον ρήμαξαν. Τη σκέψη του πολιορκεί το παρελθόν, οι ένδοξες ημέρες των ευφραντικών, πολεμοχαρών ψευδαισθήσεων. «Το μέλλον, σκοτεινό και άγριο, μου έδειχνε τα δόντια του, και μόνο στους παλιούς καιρούς έβρισκα καταφυγή. Το παρόν, για μένα πάντα σκληρό και άδικο, ποτέ δεν μ’ ενδιέφερε αληθινά».
Παροντικός χρόνος της αφήγησης είναι η δεκαετία του 1990, εποχή πανεθνικής ευτυχίας. Η φρενίτιδα του πλουτισμού, ο παροξυσμικός ευδαιμονισμός, ο αποχαλινωμένος καταναλωτισμός, η λύσσα της αυτοανάδειξης, έρχονται σε αντίστιξη με την άγρια μοναξιά και την περίφροντι ένδεια του ήρωα. Στην άρνησή του να συμμετάσχει στο γλεντοκόπι, στο διαβόητο «μεγάλο φαγοπότι», διαφαίνεται η πρόκριση μιας ηθικότερης στάσης. Πτυχιούχος Οικονομικών που σε κανένα λογιστήριο δεν κατάφερε να στεριώσει, ο ήρωας βλέπει με καχυποψία το οικονομικό θαύμα. Hδη από τα χρόνια της Μεταπολίτευσης «το δρεπανηφόρο άρμα του νεοφιλελευθερισμού είχε αρχίσει την επέλασή του και θέριζε καθετί που ορθωνόταν στον δρόμο του, έριχνε όλα τα προστατευτικά αναχώματα». Επηρεασμένος από το «Πεθαίνω σαν χώρα» του Δημητριάδη, ο αφηγητής φοβάται πως η χώρα είχε μολυνθεί από τα τερατώδη ανομήματά της, πως είχε προσβληθεί από μια εκφυλιστική νόσο, που στρέβλωνε τις συνειδήσεις των πολιτών, προδιαγράφοντας τον αναπότρεπτο χαμό τους. Το δικό του παρόν έμελλε να επαληθεύσει τη ζοφερή προφητεία του Δημητριάδη.
Oταν φτάνει στη μακεδονική κωμόπολη, εκλαμβάνει την αυτοεξορία του από την εγκόσμια τύρβη «ως αυτοτιμωρία και ως μια καθαρτήρια δοκιμασία». Καμία ανάμνηση ηρωισμού δεν μπορούσε να παρηγορήσει την ερημιά του, την εξιλαστήρια ασκητική του. Ακόμα και οι παλιές συνδικαλιστικές του δόξες φάνταζαν πια σαν παρωχημένα παράσημα. Το παράφορο αριστερό φρόνημα είχε πλέον ξεθωριάσει, σαν το ξεβαμμένο κόκκινο μπλουζάκι που φορούσε σε έναν εφιάλτη. Ωστόσο, η ελπίδα δεν τον είχε εγκαταλείψει τελείως, καθώς ήλπιζε πως μέσω της γραφής θα κατάφερνε να μνημειώσει τη μικρή του ιστορία, την ιστορία των αφανών που δοκιμάστηκαν και ηττήθηκαν, έτσι ώστε να αντιτάξει το χρονικό του, το συναξάρι ενός άσημου ιδεαλιστή, στην επιλήσμονα, νικητήρια Ιστορία.
Ενθέτοντας στην αφήγηση το συγγραφικό εγχείρημα του ήρωά του, ο Ατζακάς μετατρέπεται σε κριτικό του κειμένου του. Ο αφηγηματικός λόγος διχοτομείται ανάμεσα στο πρώτο και το τρίτο ενικό πρόσωπο, και αυτή η αποστασιοποίηση λειτουργεί διττώς. Αφενός ο ήρωας παίρνει απόσταση από το βιωματικό υλικό του προκειμένου να καταστεί αμερόληπτος λογιστής του βίου του και αφετέρου ο συγγραφέας σχολιάζει με πρόδηλο αυτοσαρκασμό τις λογοτεχνικές του επιδόσεις. Για παράδειγμα, δεν δυσκολεύεται να εντοπίσει ορισμένες αδυναμίες του επίδοξου γραφιά, όπως είναι η προσκόλλησή του στις αριστερές εμμονές του, στην πολιτική και στους συνδικαλιστικούς αγώνες, ο καταγγελτικός τόνος, ο μετεωρισμός του ανάμεσα στη σύνθεση «μιας απέριττης μαρτυρίας» και «μιας περισπούδαστης πολιτικής πραγματείας».
Το παιχνίδι της αυτοαναφορικότητας προσδίδει στο βιβλίο ένα περιγελαστικό ύφος το οποίο ελαφραίνει τον ιδεολογικοποιημένο στοχασμό που κινδυνεύει να διολισθήσει στον οδυρμό της αυτοσυντριβής. Ωστόσο, η αναγνώριση των αδυναμιών που πιστώνεται στον συγγραφέα ως φιλοπαίγμων αυτοκριτική, δεν συνεπάγεται δυστυχώς την απάλειψή τους.