Με όσα ξετυλίγονται σήμερα στην εμπόλεμη Ουκρανία, στην Ευρώπη, ένα ντοκιμαντέρ έρχεται να μας υπενθυμίσει, ογδόντα χρόνια μετά, ότι το σύνθημα «ποτέ ξανά» μοιάζει άπιαστο ιδανικό. Οι «μαθητές του Ουμπέρτο Πρίμο» της Θεσσαλονίκης είναι τα αθώα θύματα ενός πολέμου που έκοψε βίαια το νήμα των παιδιών από το σχολείο, την πατρίδα, την οικογένεια, την ίδια τους τη ζωή. Οι ιστορίες τους έγιναν θεατρική παράσταση, βιβλίο, και τώρα 80λεπτο ντοκιμαντέρ που θα προβληθεί στο 24ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (10-20/3/2022), σε σκηνοθεσία Αλεσάντρας Μαϊολέτι, συμπυκνώνοντας μια πολυετή έρευνα του καθηγητή Αντόνιο Κρεσέντσι.
Ξεκίνησε τυχαία όταν ένα βράδυ του 2003 στα υπόγεια του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης της οδού Φλέμινγκ –έδρα του ιταλικού σχολείου «Ουμπέρτο Πρίμο», όπου φοιτούσαν εκατοντάδες Εβραίοι μαθητές μέχρι το σχολικό έτος 1941-1942– ανακάλυψε το αρχείο με φωτογραφίες, σχολικές εκθέσεις, ταυτότητες, απολυτήρια που, με την κήρυξη του πολέμου, δεν πρόλαβαν τα παιδιά να παραλάβουν.
«Ποτέ δεν μπορούσα να φανταστώ ότι μια κόλλα χαρτί που “έστειλε” ο άνεμος μιας καταιγίδας στο στήθος μου θα άλλαζε για πάντα τη ματιά και την ευαισθησία μου για τη Θεσσαλονίκη και την πολύπαθη Ελλάδα», λέει στην «Κ» ο κ. Κρεσέντσι. Ηταν η έκθεση του Αλμπέρτο Μοδιάνο, που ζει έως σήμερα στην Αθήνα, γραμμένη στα γαλλικά, με ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου 1941. Θέμα «Μία από τις ωραιότερες αναμνήσεις της ζωής μου». Εγραφε για τη βασανιστική του ανυπομονησία να αποκτήσει το ποδήλατο που είχε υποσχεθεί ο πατέρας του για χριστουγεννιάτικο δώρο.
Η έκθεση ήταν η αρχή για να ξεκινήσει την αναζήτηση των μαθητών. «Το έβαλα σκοπό της ζωής μου να προσεγγίσω την ιστορία του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα με μια νέα ματιά και να καλλιεργήσω μια κουλτούρα μνήμης ως κοινή συλλογική γνώση». Η λίστα Κρεσέντσι, με 153 ονόματα μαθητών του «Ουμπέρτο Πρίμο», κυκλοφόρησε σε όλο τον κόσμο. Εντεκα χρόνια μετά, παρέδωσε 30 απολυτήρια γυμνασίου και λυκείου. Τρία σε επιζώντες (δύο γυναίκες στην Αμερική και έναν στην Ελλάδα), 27 σε συγγενείς, τα υπόλοιπα παραδόθηκαν στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης για τυχόν αναζητήσεις συγγενών των θυμάτων.
Το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ εστιάζει στο σχολικό έτος 1941-1942. Ο Αντόνιο Κρεσέντσι ξετυλίγει τις ιστορίες εννέα μαθητών, και μαζί με αυτές το δράμα της Θεσσαλονίκης που έχασε το 96% των Ελλήνων Εβραίων. «Προσπάθησα να αποδώσω αυτές τις μικρές μεγάλες ιστορίες με ευαισθησία και σεβασμό», λέει στην «Κ» η σκηνοθέτις Αλεσάντρα Μαϊολέτι. «Η ταινία μιλάει για το αναποδογύρισμα της ζωής, την απότομη ενηλικίωση, τον άδικο θάνατο που φέρνει κάθε πολεμική σύρραξη που, δυστυχώς, επαναλαμβάνεται και στις μέρες μας. Ανατρέχοντας όμως στο παρελθόν, δίνουμε το δικαίωμα σε αυτά τα παιδιά να τα θυμόμαστε για πάντα».
Μνήμη για τη Λυδία Μωυσή, κόρη του δικηγόρου του ιταλικού προξενείου για περισσότερα από δέκα χρόνια, που δεν τα κατάφερε, πάρα τις προσπάθειες της ιταλικής διπλωματίας, να εξασφαλίσει τα έγγραφα σωτηρίας. Ολη η οικογένεια στάλθηκε στο Αουσβιτς. Τη Λετίσια Ματαλόν και την Εσθήρ Σαπόρτα, η οποία περιγράφει σε μια καταπληκτική έκθεση το ταξίδι της στη Χιλή, που χάθηκαν στο Αουσβιτς. Τον Τζοβάνι Φερνάνδες και την τραγική μοίρα της εξαμελούς οικογένειάς του, γνωστή ως ιδιοκτήτες της βίλας Μπιάνκα. Ηταν Ιταλοί υπήκοοι. Κατέφυγαν στην Ιταλία με τις οικογένειες Τόρες και Μοδιάνο, αλλά οι Γερμανοί τούς συνέλαβαν στο ξενοδοχείο «Μέινα» και τους εκτέλεσαν στη λίμνη Ματζόρε. Ηταν η πρώτη ομαδική εκτέλεση Εβραίων στην Ιταλία. Δεκατρείς από τους δεκαέξι ήταν Θεσσαλονικείς.
Το ντοκιμαντέρ εστιάζει στο σχολικό έτος 1941-1942. Στις ιστορίες εννέα παιδιών και στο δράμα της συμπρωτεύουσας που έχασε το 96% των Ελλήνων Εβραίων.
Ο Δανιήλ Μπεναμίας επέζησε. Ο Αλμπέρτο Μοδιάνο, ο Αλμπέρτο Σιμαντώβ, η Ματίλντε Μπεναχμίας σώθηκαν κρυμμένοι στην Αθήνα σε οικογένειες χριστιανών, ο Κλαύδιος Μορπούργο με τη μεσολάβηση του ιταλικού προξενείου διέφυγε στην Ιταλία, όπου εργάστηκε ως νομικός.
Ο Αλμπέρτο Μοδιάνο παραμένει η μοναδική ζώσα μαρτυρία. Ζει στην Αθήνα όπου διέφυγε με την οικογένειά του. Επέζησε χάρη στη βοήθεια χριστιανού φίλου τους. Με καθαρή μνήμη, σήμερα στα 96 του χρόνια, περιγράφει τα γεγονότα, την περιπέτειά του και, φυσικά, θυμάται το ποδήλατό του. Οταν επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη μετά τη λήξη του πολέμου, λέει, το αναζήτησε από φίλο γείτονά του στον οποίο το είχε εμπιστευτεί. «Δεν σε αναγνωρίζω ούτε εσένα ούτε το ποδήλατό σου». Η απάντηση του γείτονα ήταν η δεύτερη πράξη του δράματος στην πατρίδα μετά την επιστροφή όσων επέζησαν και όσων διασώθηκαν.
Δεύτερη ζώσα μαρτυρία στην ταινία είναι της Ντρίτα Τζιότο. Δεν πρόλαβε, όμως, να δει το ντοκιμαντέρ. Εφυγε από τη ζωή τον περασμένο Μάρτιο σε ηλικία 98 ετών. Κόρη Βορειοηπειρώτη γιατρού και Ιταλίδας Εβραίας η Τζιότο, μαθήτρια επίσης του «Ουμπέρτο Πρίμο», εργαζόταν ως γραμματέας του ιταλικού προξενείου. Εκείνη συμπλήρωνε τα στοιχεία Εβραίων για τα 320 πλαστά (προσωρινά) πιστοποιητικά ιθαγένειας που κατάφερε να υπογράψει ο πρόξενος Γκουέλφο Ζαμπόνι, σε συνεργασία με το υπουργείο Εξωτερικών στη Ρώμη, για να καταφύγουν στην ιταλική ζώνη κατοχής στην Αθήνα. Συγκινητική είναι η μαρτυρία της για το σχολείο, τους συμμαθητές της, την επικίνδυνη γραμματειακή υποστήριξη στην έκδοση πλαστών εγγράφων, «ήταν καθήκον μου», λέει στην κάμερα. Η μοίρα, όμως, της έπαιξε περίεργο παιχνίδι. Το 1943, υπό τον φόβο εκτελέσεων, η οικογένεια κατέφυγε στην Αλβανία, όπου παρέμεινε εγκλωβισμένη 47 χρόνια. Επέστρεψε με οτοστόπ στη Θεσσαλονίκη το 1990 και δεν έφυγε ποτέ ξανά.
«Χτίσαμε τους χαρακτήρες με βάση τις σχολικές εκθέσεις των παιδιών που υποδύονται νέοι ηθοποιοί. Και ήταν μαγικό! Στη διάρκεια των γυρισμάτων, που ξεκίνησαν πριν από δύο χρόνια (Πελοπόννησο, Μαγνησία, Αθήνα, Θεσσαλονίκη), αναζητώντας στοιχεία από συγγενείς (φωτογραφίες περιγραφές κ.λπ.), διαπιστώσαμε ότι το σύμβολο που είχαμε επιλέξει για κάθε παιδί ανταποκρινόταν πλήρως στο σενάριό μας», λέει η σκηνοθέτις. «Στον Δανιήλ Μπεναμίας, για παράδειγμα, που έγραψε μια καταπληκτική έκθεση για την Ακρόπολη, βάλαμε μια πένα. Εκ των υστέρων μάθαμε ότι είχε μια καταπληκτική συλλογή από πένες». Οταν επέζησε από τα κολαστήρια του Αουσβιτς, επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη. Το μοναδικό αντικείμενο που πήρε από το σπίτι του, πριν αναχωρήσει για την Αμερική, όπου σπούδασε και εργάστηκε ως χημικός, ήταν οι πένες του.
Οι μαρτυρίες του αποτελούν πολύτιμη πηγή. Ο Δανιήλ Μπεναμίας, ο Ντάνι για τους φίλους του, κατάφερε να διαφύγει στην Αθήνα με τη βοήθεια του ιταλικού προξενείου. Στο Αουσβιτς-Μπιργκενάου τοποθετήθηκε στους Ζοντερκομάντο. Στους θαλάμους αερίων είδε την απολυτή βιομηχανία θανάτου, «ένα τεράστιο σύμπλεγμα σωμάτων που έφτανε μέχρι την κορυφή του θαλάμου». Διακόσιες μέρες έμεινε στα στρατόπεδα εξόντωσης, κατάφερε να επιβιώσει και της εξέγερσης στα κρεματόρια του Αουσβιτς, που πνίγηκε στο αίμα τον Οκτώβριο του 1944. Οι περιγραφές του για το Ολοκαύτωμα στο USC Shoah Foundation, που περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Ανδρέα Κ. Μπουρούτη, βασισμένο στην έρευνα Κρεσέντσι (εκδόσεις Αλεξάνδρεια), είναι συγκλονιστικές, όπως συγκλονιστικά προφητική ήταν η έκθεσή του «Η Ακρόπολη σύμβολον της αιωνιότητας του πνεύματος». Γράφει για τη Μαρία που αναζητούσε τον Παύλο στην έρημη Αθήνα. Τον βρήκε στις κολόνες της Ακρόπολης, τυλιγμένο με τη στολή του θανάτου. Αναπάντεχη μαρτυρία ήταν το ημερολόγιο του Σιμαντώβ, που ανακάλυψαν οι κόρες του στο σπίτι του στη Γαλλία, ψάχνοντας μια φωτογραφία του για την ταινία. Ζούσε στο Παρίσι (πέθανε το 2009), όπου εγκαταστάθηκε ακολουθώντας μια εξαιρετική καριέρα στον ΟΟΣΑ, μετά τη φυγή του στην Αθήνα. Περιγράφει το χρονικό από την είσοδο των Γερμανών, τα πρώτα αντιεβραϊκά μέτρα, τον εξευτελισμό των Εβραίων στην πλατεία Ελευθερίας το «Μαύρο Σάββατο», τον σωτήρα δικηγόρο τους Δημήτρη Σπηλιάκο, που φυγάδευσε την οικογένειά του, την αγωνιώδη προσπάθεια να φτάσει στον σταθμό ντυμένος με ιταλική στρατιωτική στολήν υποδυόμενος τον μεθυσμένο, τις πομπές προς τα τρένα που έβλεπε να αναχωρούν για τα ναζιστικά στρατόπεδα, καθώς περίμενε επί δύο μερόνυχτα το τρένο της δικής του σωτηρίας. «Περπατούσαν αργά μέσα σε βαθιά σιωπή. Στην πορεία δεν ακουγόταν ίχνος φωνής. Ούτε κλάμα παιδιού. Αν γνωρίζαμε τον τελικό προορισμό αυτού του ταξιδιού(!), αυτές οι πομπές θα ήταν σαν να βαδίζαμε στις δικές μας κηδείες…»
Η ταινία «Οι μαθητές του Ουμπέρτο Πρίμο» θα προβληθεί την Κυριακή 13 Μαρτίου (18.30) στην αίθουσα «Τζον Κασσαβέτης», Αποθήκη 1, Λιμάνι.