Δεν σταματάει να το επαναλαμβάνει ο Νικολά Φιλιμπέρ σε όλες τις συνεντεύξεις του: η άγνοια και η περιέργεια είναι ο κινητήριος μοχλός του. «Οσο λιγότερα ξέρω, τόσο καλύτερα αισθάνομαι», λέει. «Χρειάζομαι ένα σημείο εκκίνησης. Δεν με ενδιαφέρει να έχω χάρτη της διαδρομής και του τελικού προορισμού. Το μονοπάτι χαράσσεται όταν το περπατάς. Κάθε ταινία είναι μια ανοιχτή πρόσκληση γνωριμίας. Μπορεί να χαθείς καθ’ οδόν, αλλά δεν πειράζει».
Ο 63χρονος Γάλλος ντοκιμαντερίστας, τιμώμενο πρόσωπο του 16ου Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης – Εικόνες του 21ου Αιώνα, εστιάζει σε αυτό που προσπερνάμε είτε γιατί το θεωρούμε δεδομένο είτε γιατί πιστεύουμε ότι μπορεί να αποτελέσει το θέμα μιας ολιγόλεπτης δημοσιογραφικής αναφοράς, αλλά όχι και μιας δίωρης ταινίας. Ο Ν. Φιλιμπέρ δίνει «φωνή», μέσα από την εικόνα, σε αυτούς που δυσκολεύονται να εκφραστούν. Από έναν 40χρονο ουραγκοτάγκο, τη «Νενέτ», στον Βοτανικό Κήπο του Παρισιού έως τους ανθρώπους με κώφωση («Η χώρα των κωφών»), τους τροφίμους του ψυχιατρείου La Borde («Το παραμικρό») ή μια ομάδα μαθητών με τον δάσκαλό τους σε μια απομακρυσμένη επαρχία της Γαλλίας («Να είσαι και να έχεις»).
Οσο χρειάζεται
Και στα 10 ντοκιμαντέρ της φιλμογραφίας του ο Γάλλος δημιουργός αφοσιώνεται στο αντικείμενο της παρατήρησής του, αφιερώνει όσο χρόνο χρειάζεται για να ολοκληρωθεί μια κίνηση, ένα νεύμα, μια φράση, μια παύση. Μπορεί ο ίδιος να δηλώνει ότι «δεν είμαι δημοσιογράφος ή δάσκαλος», αλλά διαθέτει τόσο την υπομονή και την επιμονή του ερευνητή αλλά και ευαίσθητου δέκτη της πραγματικότητας όσο και το αίσθημα ότι η τέχνη του είναι λειτούργημα και όχι απλώς ένα ακόμη επάγγελμα. Αφήνεται με εμπιστοσύνη στους ανθρώπους και εκείνοι του το ανταποδίδουν. «Δεν απευθύνομαι ποτέ σε ειδικούς, δεν διαβάζω βιβλία σχετικά με το θέμα. Εάν κάνεις κάτι τέτοιο σπαταλάς όλο τον χρόνο στη μελέτη και στην ενίσχυση των προκαταλήψεών σου», έχει αναφέρει στο παρελθόν (The Guardian, 28/06/2010).
Οταν το 2001 παρουσίασε το «Être et avoir» («Να είσαι και να έχεις») προκάλεσε αίσθηση στο Φεστιβάλ των Καννών. Ηταν υποψήφιο για Οσκαρ και διανεμήθηκε σε 40 χώρες. Ο Φιλιμπέρ μπόρεσε να ανασυνθέσει μια κοινωνία μέσα από τη 13μελή τάξη ενός μονοθέσιου σχολείου στην Auvergne, με παιδιά από 4 έως 11 ετών.
Μια σχολική χρονιά
Ξαναείδα την ταινία πριν από λίγες ημέρες. Ο δάσκαλος, Γάλλος με ισπανικές ρίζες από τον πατέρα του, ένας ευθυτενής κύριος γύρω στα εξήντα, πατρική φιγούρα, με ισορροπημένες δόσεις αυστηρότητας και τρυφερότητας, είναι για τους μαθητές του ένας «δικός τους» άνθρωπος, αλλά όχι συγγενής ή οικείος. Η απόσταση συντηρείται για να μπορέσει να αποδώσει καρπούς η μαθησιακή διαδικασία. Μιλώντας στον φακό εξομολογείται ότι «τα παιδιά σού επιστρέφουν πάντα αυτό που τους δίνεις». Οι εποχές περνούν από τα παράθυρα της τάξης και όχι μόνο. Τα παιδιά είναι μέρος του περιβάλλοντος όπου ζουν. Παίζουν με το χιόνι, κάνουν πικνίκ την άνοιξη, απασχολούνται στις αγροτικές δουλειές των γονιών τους, τα πιο μεγάλα. Ο δάσκαλος δεν τα μαθαίνει μόνο να γράφουν ή την προπαίδεια, γραμματική και γεωγραφία. Τα διδάσκει να συνυπάρχουν, να μη διακόπτουν το ένα το άλλο όταν παίρνουν τον λόγο, να πειθαρχούν, να ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις τους, να είναι υπεύθυνα, να εκτιμούν τις απολαύσεις της καθημερινότητας όπως τη μαγειρική, να ασκούνται για να μπορούν να επιβιώσουν, να λύνουν τις διαφορές τους με τον διάλογο, να ακονίζουν την περιέργειά τους. Ο δάσκαλος διαχειρίζεται και εκτονώνει τον θυμό τους.
Ο πιο επιθετικός μαθητής, προς το τέλος αποκαλύπτει το πρόβλημά του: μέλος της οικογένειας έχει καρκίνο, θα πεθάνει. Το παιδί κλαίει, υποφέρει, ο δάσκαλος του εξηγεί ότι «και η αρρώστια είναι μέρος της ζωής». Μιας ζωής που έχει απ’ όλα: γενέθλια, χαρά, καβγάδες, εντάσεις, πόνο, παιχνίδι, μάθηση. Μέσα στην τάξη, η ποικιλία των χαρακτήρων συνθέτει μια μικρή κοινωνία, σε συνάρτηση με εκείνην από την οποία προέρχεται, αλλά και με την προοπτική ενός καλύτερου μέλλοντος. Μια γενιά παιδιών που μαθαίνει ότι ο κόσμος γύρω τους και μέσα τους είναι μεγάλος και θαυμαστός. Η τελευταία σκηνή είναι ο αποχαιρετισμός. Καλοκαίρι, τέλος της χρονιάς. Τα παιδιά αφήνουν την τάξη και τον δάσκαλο μόνο να στέκει στην πόρτα. Ολα αδειάζουν και βυθίζονται στη σιωπή, εκτός από το βλέμμα του.
«Υποστήριζα πάντα ότι το θέμα αυτής της ταινίας είναι ο τρόπος που μεγαλώνουμε και μαθαίνουμε να συμπεριφερόμαστε στην κοινωνία», λέει ο Φιλιμπέρ. «Ωσπου, σε μια προβολή, στη συζήτηση με το κοινό που ακολούθησε, μία κυρία μου είπε ότι θέμα του ντοκιμαντέρ είναι ο αποχωρισμός. Και, ξαφνικά, όλα ξεκαθάρισαν μέσα μου. Ναι, αυτός ήταν ο πυρήνας της ιστορίας. Μεγαλώνω, σημαίνει μαθαίνω να αποχωρίζομαι. Το ήξερα χωρίς… να το ξέρω. Καμιά φορά, κανείς δεν είναι πιο έκπληκτος μπροστά σε μια ταινία από τον ίδιο τον δημιουργό της».